ยถา เจตาสมตฺถโต เอกีภาโว, เอวํ สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิฯ ปญฺญา เอว หิ สา กิจฺจวเสน ทฺวิธา ภินฺนาฯ ยถา หิ ปุริสสฺส สายํ เคหํ ปวิฏฺฐํ สปฺปํ อชปททณฺฑํ คเหตฺวา ปริเยสมานสฺส ตํ ถุสโกฏฺฐเก นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘สปฺโป นุ โข, โน’’ติ อวโลเกนฺตสฺส โสวตฺติกตฺตยํ ทิสฺวา นิพฺเพมติกสฺส ‘‘สปฺโป, น สปฺโป’’ติ วิจินเน มชฺฌตฺตตา โหติ, เอวเมว ยา อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาญาเณน __ลกฺข__ณตฺตเย ทิฏฺเฐ สงฺขารานํ อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตตา อุปฺปชฺชติ, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา นามฯ ยถา ปน ตสฺส ปุริสสฺส อชปททณฺเฑน คาฬฺหํ สปฺปํ คเหตฺวา ‘‘กิํ ตาหํ อิมํ สปฺปํ อวิเหเฐนฺโต อตฺตานญฺจ อิมินา อฑํสาเปนฺโต มุญฺเจยฺย’’นฺติ มุญฺจนาการเมว ปริเยสโต คหเณ มชฺฌตฺตตา โหติฯ เอวเมว ยา __ลกฺข__ณตฺตยสฺส ทิฏฺฐตฺตา อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต สงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตตา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา นามฯ อิติ วิปสฺสนุเปกฺขาย สิทฺธาย สงฺขารุเปกฺขาปิ สิทฺธาว โหติฯ อิมินา ปเนสา วิจินนคฺคหเณสุ มชฺฌตฺตสงฺขาเตน กิจฺเจน ทฺวิธา ภินฺนาติฯ วีริยุเปกฺขา ปน เวทนุเปกฺขา จ อญฺญมญฺญญฺจ อวเสสาหิ จ อตฺถโต ภินฺนา เอวาติฯอิติ อิมาสุ อุเปกฺขาสุ ฌานุเปกฺขา อิธาธิปฺเปตาฯ สา มชฺฌตฺต__ลกฺข__ณา, อนาโภครสา, อพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานา, ปีติวิราคปทฏฺฐานาติฯ เอตฺถาห, นนุ จายมตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ, สา จ ปฐมทุติยชฺฌาเนสุปิ อตฺถิฯ ตสฺมา ตตฺราปิ อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา, สา กสฺมา น วุตฺตาติฯ อปริพฺยตฺตกิจฺจโตฯ อปริพฺยตฺตญฺหิ ตสฺสา ตตฺถ กิจฺจํ วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตาฯ อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา, ตสฺมา วุตฺตาติฯนิฏฺฐิตา อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอตสฺสสพฺพโส อตฺถวณฺณนาฯ[85 อิทานิ สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโตฯ สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนฯ ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ วุตฺตํฯ ตตฺถ สรณ__ลกฺข__ณา สติ, อสมฺมุสฺสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานาฯ อสมฺโมห__ลกฺข__ณํ สมฺปชญฺญํ, ตีรณรสํ, ปวิจยปจฺจุปฏฺฐานํฯ">…ุ อุเปกฺขาสุ ฌานุเปกฺขา อิธาธิปฺเปตาฯ สา มชฺฌตฺต__ลกฺข__ณา, อนาโภครสา, อพฺยาปารปจฺจุ…

วิเสสโต เจตฺถ อุทฺธุมาตกํ สรีรสณฺฐานวิปตฺติปฺปกาสนโต สณฺฐานราคิโน สปฺปายํฯ วินีลกํ ฉวิราควิปตฺติปฺปกาสนโต สรีรวณฺณราคิโน สปฺปายํฯ วิปุพฺพกํ กายวณปฏิพทฺธสฺส ทุคฺคนฺธภาวสฺส ปกาสนโต มาลาคนฺธาทิวเสน สมุฏฺฐาปิตสรีรคนฺธราคิโน สปฺปายํฯ วิจฺฉิทฺทกํ อนฺโตสุสิรภาวปฺปกาสนโต สรีเร ฆนภาวราคิโน สปฺปายํฯ วิกฺขายิตกํ มํสุปจยสมฺปตฺติวินาสปฺปกาสนโต ถนาทีสุ สรีรปฺปเทเสสุ มํสุปจยราคิโน สปฺปายํฯ วิกฺขิตฺตกํ องฺคปจฺจงฺคานํ วิกฺเขปปฺปกาสนโต องฺคปจฺจงฺคลีลาราคิโน สปฺปายํฯ หตวิกฺขิตฺตกํ สรีรสงฺฆาตเภทวิการปฺปกาสนโต สรีรสงฺฆาตสมฺปตฺติราคิโน สปฺปายํฯ โลหิตกํ โลหิตมกฺขิตปฏิกฺกูลภาวปฺปกาสนโต อลงฺการชนิตโสภราคิโน สปฺปายํฯ ปุฬวกํ กายสฺส อเนกกิมิกุลสาธารณภาวปฺปกาสนโต กาเย มมตฺตราคิโน สปฺปายํฯ อฏฺฐิกํ สรีรฏฺฐีนํ ปฏิกฺกูลภาวปฺปกาสนโต ทนฺตสมฺปตฺติราคิโน สปฺปายนฺติ เอวํ ราคจริตเภทวเสนาปิ ทสธา อสุภปฺปเภโท วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯยสฺมา ปน ทสวิเธปิ เอตสฺมิํ อสุเภ เสยฺยถาปิ นาม อปริสณฺฐิตชลาย สีฆโสตาย นทิยา อริตฺตพเลเนว นาวา ติฏฺฐติ, วินา อริตฺเตน น สกฺกา ฐเปตุํ, เอวเมว ทุพฺพลตฺตา อารมฺมณสฺส วิตกฺกพเลเนว จิตฺตํ เอกคฺคํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, วินา วิตกฺเกน น สกฺกา ฐเปตุํ, ตสฺมา ปฐมชฺฌานเมเวตฺถ โหติ, น ทุติยาทีนิฯปฏิกฺกูเลปิ จ เอตสฺมิํ อารมฺมเณ ‘‘อทฺธา อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณมฺหา ปริมุจฺจิสฺสามี’’ติ เอวมานิสํสทสฺสาวิตาย เจว นีวรณสนฺตาปปฺปหาเนน จ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ‘‘พหุํ ทานิ เวตนํ ลภิสฺสามี’’ติ อานิสํสทสฺสาวิโน ปุปฺผฉฑฺฑกสฺส คูถราสิมฺหิ วิย, อุสฺสนฺนพฺยาธิทุกฺขสฺส โรคิโน วมนวิเรจนปฺปวตฺติยํ วิย จฯ[122 ทสวิธมฺปิ เจตํ อสุภํ __ลกฺข__ณโต เอกเมว โหติฯ ทสวิธสฺสาปิ เหตสฺส อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลภาโว เอว __ลกฺข__ณํฯ">…ณโต เอกเมว โหติฯ ทสวิธสฺสาปิ เหตสฺส อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลภาโว เอว __ลกฺข__ณํฯ

ยถา หิ จตุมหาปเถ ฐปิเต __ลกฺข__มฺหิ สพฺพทิสาหิ อาคตา สรสตฺติโตมรปาสาณาทโย นิปตนฺติ, เอวํ กาเยปิ สพฺพุปทฺทวา นิปตนฺติ ฯ สฺวายํ เตสมฺปิ อุปทฺทวานํ นิปาเตน มรณํ นิคจฺฉติเยวฯ เตนาห ภควา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิวเส นิกฺขนฺเต รตฺติยา ปฏิหิตาย อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ, พหุกา โข เม ปจฺจยา มรณสฺส, อหิ วา มํ ฑํเสยฺย, วิจฺฉิโก วา มํ ฑํเสยฺย, สตปที วา มํ ฑํเสยฺย, เตน เม อสฺส กาลงฺกิริยา, โส มมสฺส อนฺตราโย, อุปกฺขลิตฺวา วา ปปเตยฺยํ, ภตฺตํ วา เม ภุตฺตํ พฺยาปชฺเชยฺย, ปิตฺตํ วา เม กุปฺเปยฺย, เสมฺหํ วา เม กุปฺเปยฺย, สตฺถกา วา เม วาตา กุปฺเปยฺยุํ, เตน เม อสฺส กาลงฺกิริยา, โส มมสฺส อนฺตราโย’’ติฯ เอวํ (อ. นิ. 6.20) กายพหุสาธารณโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ[173 อายุทุพฺพลโตติ อายุ นาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํฯ ตถา หิ สตฺตานํ ชีวิตํ อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธญฺเจว อิริยาปถูปนิพทฺธญฺจ สีตุณฺหูปนิพทฺธญฺจ มหาภูตูปนิพทฺธญฺจ อาหารูปนิพทฺธญฺจฯ ตเทตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ พหิ นิกฺขนฺตนาสิกวาเต ปน อนฺโต อปวิสนฺเต, ปวิฏฺเฐ วา อนิกฺขมนฺเต มโต นาม โหติฯ จตุนฺนํ อิริยาปถานมฺปิ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ อญฺญตรญฺญตรสฺส ปน อธิมตฺตตาย อายุสงฺขารา อุปจฺฉิชฺชนฺติฯ สีตุณฺหานมฺปิ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ อติสีเตน ปน อติอุณฺเหน วา อภิภูตสฺส วิปชฺชติฯ มหาภูตานมฺปิ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ ปถวีธาตุยา ปน อาโปธาตุอาทีนํ วา อญฺญตรญฺญตรสฺส ปโกเปน พลสมฺปนฺโนปิ ปุคฺคโล ปตฺถทฺธกาโย วา อติสาราทิวเสน กิลินฺนปูติกาโย วา มหาฑาหปเรโต วา สมฺภิชฺชมานสนฺธิพนฺธโน วา หุตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณาติฯ กพฬีการาหารมฺปิ ยุตฺตกาเล ลภนฺตสฺเสว ชีวิตํ ปวตฺตติ, อาหารํ อลภมานสฺส ปน ปริกฺขยํ คจฺฉตีติฯ เอวํ อายุทุพฺพลโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ[174]] อนิมิตฺตโตติ อววตฺถานโต, ปริจฺเฉทาภาวโตติ อตฺโถฯ สตฺตานํ หิ –ชีวิตํ พฺยาธิ กาโล จ, เทหนิกฺเขปนํ คติ;ปญฺเจเต ชีวโลกสฺมิํ, อนิมิตฺตา น นายเรฯ">…__ลกฺข__มฺหิ สพฺพทิสาหิ อาคตา สรสตฺติโตมรปาสาณาทโย นิปตนฺติ, เอวํ กาเยปิ สพฺพุปทฺทวา…

ยสฺมา จตสฺโสเปตา ภาเวตุกาเมน ปฐมํ หิตาการปฺปวตฺติวเสน สตฺเตสุ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, หิตาการปฺปวตฺติ__ลกฺข__ณา จ เมตฺตาฯ ตโต เอวํ ปตฺถิตหิตานํ สตฺตานํ ทุกฺขาภิภวํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา สมฺภาเวตฺวา วา ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติวเสน, ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติ__ลกฺข__ณา จ กรุณาฯ อเถวํ ปตฺถิตหิตานํ ปตฺถิตทุกฺขาปคมานญฺจ เนสํ สมฺปตฺติํ ทิสฺวา สมฺปตฺติปโมทนวเสน, ปโมทน__ลกฺข__ณา จ มุทิตาฯ ตโต ปรํ ปน กตฺตพฺพาภาวโต อชฺฌุเปกฺขกตฺตสงฺขาเตน มชฺฌตฺตากาเรน ปฏิปชฺชิตพฺพํ, มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติ__ลกฺข__ณา จ อุเปกฺขา ฯ ตสฺมา อิโต หิตาทิอาการวสา ปนาสํ ปฐมํ เมตฺตา วุตฺตา, อถ กรุณา มุทิตา อุเปกฺขาติ อยํ กโม เวทิตพฺโพฯยสฺมา ปน สพฺพาเปตา อปฺปมาเณ โคจเร ปวตฺตนฺติฯ อปฺปมาณา หิ สตฺตา เอตาสํ โคจรภูตาฯ เอกสตฺตสฺสาปิ จ เอตฺตเก ปเทเส เมตฺตาทโย ภาเวตพฺพาติ เอวํ ปมาณํ อคเหตฺวา สกลผรณวเสเนว ปวตฺตาติฯ เตน วุตฺตํ –วิสุทฺธิมคฺคาทิวสา จตสฺโส,หิตาทิอาการวสา ปนาสํ;กโม ปวตฺตนฺติ จ อปฺปมาเณ,ตา โคจเร เยน ตทปฺปมญฺญาติฯ[270 เอวํ อปฺปมาณโคจรตาย เอก__ลกฺข__ณาสุ จาปิ เอตาสุ ปุริมา ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานิกาว โหนฺติฯ กสฺมา? โสมนสฺสาวิปฺปโยคโตฯ กสฺมา ปนายํ โสมนสฺเสน อวิปฺปโยโคติ? โทมนสฺสสมุฏฺฐิตานํ พฺยาปาทาทีนํ นิสฺสรณตฺตาฯ ปจฺฉิมา ปน อวเสสเอกชฺฌานิกาวฯ กสฺมา? อุเปกฺขาเวทนาสมฺปโยคโตฯ น หิ สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา อุเปกฺขาเวทนํ วินา วตฺตตีติฯ">…ยนาการปฺปวตฺติ__ลกฺข__ณา จ กรุณาฯ อเถวํ ปตฺถิตหิตานํ ปตฺถิตทุกฺขาปคมานญฺจ เนสํ สมฺปต…

[343 เอวํ เกสาทีสุ มนสิการํ ปวตฺเตตฺวา เยน สนฺตปฺปติ, อยํ อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตูติ, เยน ชีรียติ, เยน ปริฑยฺหติ, เยน อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, อยํ อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตูติ เอวํ เตโชโกฏฺฐาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ[344]] ตโต อุทฺธงฺคเม วาเต อุทฺธงฺคมวเสน ปริคฺคเหตฺวา อโธคเม อโธคมวเสน, กุจฺฉิสเย กุจฺฉิสยวเสน, โกฏฺฐาสเย โกฏฺฐาสยวเสน, องฺคมงฺคานุสาริมฺหิ องฺคมงฺคานุสาริวเสน, อสฺสาสปสฺสาเส อสฺสาสปสฺสาสวเสน ปริคฺคเหตฺวา อุทฺธงฺคมา วาตา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตูติ, อโธคมา วาตา นาม, กุจฺฉิสยา วาตา นาม, โกฏฺฐาสยา วาตา นาม, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา นาม, อสฺสาสปสฺสาสา วาตา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตูติ เอวํ วาโยโกฏฺฐาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ ตสฺเสวํ ปวตฺตมนสิการสฺส ธาตุโย ปากฏา โหนฺติฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติฯ[345]] ยสฺส ปน เอวํ ภาวยโต กมฺมฏฺฐานํ น อิชฺฌติ, เตน ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโต ภาเวตพฺพํฯ กถํ? วีสติยา โกฏฺฐาเสสุ ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติฯ ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติฯ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติฯทฺวาทสสุ โกฏฺฐาเสสุ อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติฯ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติฯ ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติฯจตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ เตน อวินิภุตฺตํ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติฯ ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติฯ อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติฯ">…ฺตํ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติฯ ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติฯ อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติฯ

ฉสุ โกฏฺฐาเสสุ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติฯ อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติฯ ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติฯ ตสฺเสวํ ววตฺถาปยโต ธาตุโย ปากฏา โหนฺติฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติฯ[346 ยสฺส ปน เอวมฺปิ ภาวยโต กมฺมฏฺฐานํ น อิชฺฌติ, เตน ส__ลกฺข__ณวิภตฺติโต ภาเวตพฺพํฯ กถํ? ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เกสาทโย ปริคฺคเหตฺวา เกสมฺหิ ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติฯ ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติฯ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติฯ เอวํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส จตสฺโส จตสฺโส ธาตุโย ววตฺถเปตพฺพาฯ ตสฺเสวํ ววตฺถาปยโต ธาตุโย ปากฏา โหนฺติฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติฯอปิจ โข ปน วจนตฺถโต, กลาปโต, จุณฺณโต, __ลกฺข__ณาทิโต, สมุฏฺฐานโต, นานตฺเตกตฺตโต, วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโต, สภาควิสภาคโต, อชฺฌตฺติกพาหิรวิเสสโต, สงฺคหโต, ปจฺจยโต, อสมนฺนาหารโต, ปจฺจยวิภาคโตติ อิเมหิปิ อากาเรหิ ธาตุโย มนสิกาตพฺพาฯ[347]] ตตฺถ วจนตฺถโต มนสิกโรนฺเตน ปตฺถฏตฺตา ปถวีฯ อปฺโปติ อาปิยติ อปฺปายตีติ วา อาโปฯ เตชตีติ เตโชฯ วายตีติ วาโยฯ อวิเสเสน ปน ส__ลกฺข__ณธารณโต ทุกฺขาทานโต ทุกฺขาธานโต จ ธาตูติฯ เอวํ วิเสสสามญฺญวเสน วจนตฺถโต มนสิกาตพฺพาฯ[348]] กลาปโตติ ยา อยํ เกสา โลมาติอาทินา นเยน วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุ, ปิตฺตํ เสมฺหนฺติ จ อาทินา นเยน ทฺวาทสหากาเรหิ อาโปธาตุ นิทฺทิฏฺฐา, ตตฺถ ยสฺมา –">… วาโยธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติฯ อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติ…

[350 __ลกฺข__ณาทิโตติ ปถวีธาตุ กิํ __ลกฺข__ณา, กิํ รสา, กิํ ปจฺจุปฏฺฐานาติ เอวํ จตสฺโสปิ ธาตุโย อาวชฺเชตฺวา ปถวีธาตุ กกฺขฬตฺต__ลกฺข__ณา, ปติฏฺฐานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺฐานาฯ อาโปธาตุ ปคฺฆรณ__ลกฺข__ณา, พฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺฐานาฯ เตโชธาตุ อุณฺหตฺต__ลกฺข__ณา, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺฐานาฯ วาโยธาตุ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณา, สมุทีรณรสาฯ อภินีหารปจฺจุปฏฺฐานาติ เอวํ __ลกฺข__ณาทิโต มนสิกาตพฺพาฯ[351]] สมุฏฺฐานโตติ เย อิเม ปถวีธาตุอาทีนํ วิตฺถารโต ทสฺสนวเสน เกสาทโย ทฺวาจตฺตาลีส โกฏฺฐาสา ทสฺสิตาฯ เตสุ อุทริยํ กรีสํ ปุพฺโพ มุตฺตนฺติ อิเม จตฺตาโร โกฏฺฐาสา อุตุสมุฏฺฐานาวฯ อสฺสุ เสโท เขโฬ สิงฺฆาณิกาติ อิเม จตฺตาโร อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานาฯ อสิตาทิปริปาจโก เตโช กมฺมสมุฏฺฐาโนวฯ อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺฐานาวฯ อวเสสา สพฺเพปิ จตุสมุฏฺฐานาติ เอวํ สมุฏฺฐานโต มนสิกาตพฺพาฯ[352]] นานตฺเตกตฺตโตติ สพฺพาสมฺปิ ธาตูนํ ส__ลกฺข__ณาทิโต นานตฺตํฯ อญฺญาเนว หิ ปถวีธาตุยา __ลกฺข__ณรสปจฺจุปฏฺฐานานิฯ อญฺญานิ อาโปธาตุอาทีนํฯ เอวํ __ลกฺข__ณาทิวเสน ปน กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน จ นานตฺตภูตานมฺปิ เอตาสํ รูปมหาภูตธาตุธมฺมอนิจฺจาทิวเสน เอกตฺตํ โหติฯ สพฺพาปิ หิ ธาตุโย รุปฺปน__ลกฺข__ณํ อนตีตตฺตา รูปานิฯ มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตานิฯมหนฺตปาตุภาวาทีหีติ เอตา หิ ธาตุโย มหนฺตปาตุภาวโต, มหาภูตสามญฺญโต, มหาปริหารโต, มหาวิการโต, มหตฺตา ภูตตฺตา จาติ อิเมหิ การเณหิ มหาภูตานีติ วุจฺจนฺติฯตตฺถ มหนฺตปาตุภาวโตติ เอตานิ หิ อนุปาทินฺนสนฺตาเนปิ อุปาทินฺนสนฺตาเนปิ มหนฺตานิ ปาตุภูตานิฯ เตสํ อนุปาทินฺนสนฺตาเน –ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธราติฯ –อาทินา นเยน มหนฺตปาตุภาวตา พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺตาวฯ">[350]] __ลกฺข__ณาทิโตติ ปถวีธาตุ กิํ __ลกฺข__ณา, กิํ รสา, กิํ ปจฺจุปฏฺฐานาติ เอวํ จตสฺโสป…

[424 กานสฺสา __ลกฺข__ณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ เอตฺถ ปน ธมฺมสภาวปฏิเวธ__ลกฺข__ณา ปญฺญา, ธมฺมานํ สภาวปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสนรสา, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานาฯ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตี’’ติ (อ. นิ. 10.2) วจนโต ปน สมาธิ ตสฺสา ปทฏฺฐานํฯปญฺญาปเภทกถา[425]] กติวิธา ปญฺญาติ ธมฺมสภาวปฏิเวธ__ลกฺข__เณน ตาว เอกวิธาฯ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธาฯ ตถา สาสวานาสวาทิวเสน, นามรูปววตฺถาปนวเสน, โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตวเสน, ทสฺสนภาวนาภูมิวเสน จฯ ติวิธา จินฺตาสุตภาวนามยวเสนฯ ตถา ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณารมฺมณวเสน, อายาปายอุปายโกสลฺลวเสน, อชฺฌตฺตาภินิเวสาทิวเสน จฯ จตุพฺพิธา จตูสุ สจฺเจสุ ญาณวเสน จตุปฏิสมฺภิทาวเสน จาติฯ[426]] ตตฺถ เอกวิธโกฏฺฐาโส อุตฺตานตฺโถเยวฯ ทุวิธโกฏฺฐาเส โลกิยมคฺคสมฺปยุตฺตา โลกิยาฯ โลกุตฺตรมคฺคสมฺปยุตฺตา โลกุตฺตราติ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธาฯทุติยทุเก อาสวานํ อารมฺมณภูตา สาสวาฯ เตสํ อนารมฺมณา อนาสวาฯ อตฺถโต ปเนสา โลกิยโลกุตฺตราว โหติฯ อาสวสมฺปยุตฺตา สาสวาฯ อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ สาสวานาสวาทิวเสน ทุวิธาฯตติยทุเก ยา วิปสฺสนํ อารภิตุกามสฺส จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ ววตฺถาปเน ปญฺญา, อยํ นามววตฺถาปนปญฺญาฯ ยา รูปกฺขนฺธสฺส ววตฺถาปเน ปญฺญา, อยํ รูปววตฺถาปนปญฺญาติ เอวํ นามรูปววตฺถาปนวเสน ทุวิธาฯจตุตฺถทุเก ทฺวีสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ โสฬสสุ จ ปญฺจกนเยน จตุกฺกชฺฌานิเกสุ มคฺคจิตฺเตสุ ปญฺญา โสมนสฺสสหคตาฯ ทฺวีสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ จตูสุ จ ปญฺจมชฺฌานิเกสุ มคฺคจิตฺเตสุ ปญฺญา อุเปกฺขาสหคตาติ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตวเสน ทุวิธาฯ">[424]] กานสฺสา __ลกฺข__ณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ เอตฺถ ปน ธมฺมสภาวปฏิเวธ__ลกฺข__ณา ปญฺญา…

อุปาทารูปํ จตุวีสติวิธํ – จกฺขุ, โสตํ, ฆานํ, ชิวฺหา, กาโย, รูปํ, สทฺโท, คนฺโธ, รโส, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, หทยวตฺถุ, กายวิญฺญตฺติ, วจีวิญฺญตฺติ, อากาสธาตุ, รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา , รูปสฺส กมฺมญฺญตา, รูปสฺส อุปจโย, รูปสฺส สนฺตติ, รูปสฺส ชรตา, รูปสฺส อนิจฺจตา, กพฬีกาโร อาหาโรติฯ[433 ตตฺถ รูปาภิฆาตารหตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ วา จกฺขุ, รูเปสุ อาวิญฺฉนรสํ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯสทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ, โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ วา โสตํ, สทฺเทสุ อาวิญฺฉนรสํ, โสตวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯคนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ วา ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิญฺฉนรสํ, ฆานวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯรสาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณา, สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณา วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิญฺฉนรสา, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานาฯโผฏฺฐพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__โณ, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__โณ วา กาโย, โผฏฺฐพฺเพสุ อาวิญฺฉนรโส, กายวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐาโนฯ[434]] เกจิ ปน ‘‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ, วายุปถวีอาปาธิกานํ ภูตานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหา, กาโย สพฺเพสมฺปี’’ติ วทนฺติฯ อปเร ‘‘เตชาธิกานํ ปสาโท จกฺขุ, วิวรวายุอาปปถวาธิกานํ โสตฆานชิวฺหากายา’’ติ วทนฺติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติฯ อทฺธา สุตฺตเมว น ทกฺขิสฺสนฺติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคยฺหภาวโต’’ติ การณํ ทสฺเสนฺติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘โก ปเนวมาหรูปาทโย เตชาทีนํ คุณา’ติฯ อวินิพฺโภควุตฺตีสุ หิ ภูเตสุ อยํ อิมสฺส คุโณ อยํ อิมสฺส คุโณติ น ลพฺภา วตฺตุ’’นฺติฯ">…ปฺปสาท__ลกฺข__ณา, สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณา วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิญ…

โสตปฏิหนน__ลกฺข__โณ สทฺโท, โสตวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโนฯ เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโทติอาทินา นเยน อเนกวิโธฯฆานปฏิหนน__ลกฺข__โณ คนฺโธ, ฆานวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโนฯ มูลคนฺโธ สารคนฺโธติอาทินา นเยน อเนกวิโธฯชิวฺหาปฏิหนน__ลกฺข__โณ รโส, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโนฯ มูลรโส ขนฺธรโสติอาทินา นเยน อเนกวิโธฯ[438 อิตฺถิภาว__ลกฺข__ณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, อิตฺถีติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปุริสภาว__ลกฺข__ณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ปุริโสติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ ตทุภยมฺปิ กายปฺปสาโท วิย สกลสรีรํ พฺยาปกเมว, น จ กายปสาเทน ฐิโตกาเส ฐิตนฺติ วา อฏฺฐิโตกาเส ฐิตนฺติ วาติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, รูปรสาทโย วิย อญฺญมญฺญํ สงฺกโร นตฺถิฯ[439]] สหชรูปานุปาลน__ลกฺข__ณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสญฺเญว ฐปนปจฺจุปฏฺฐานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺฐานํฯ สนฺเตปิ จ อนุปาลน__ลกฺข__ณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ สหชรูปานิ อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิฯ ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ ธาติ วิย กุมารํฯ สยํ ปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ นิยามโก วิยฯ น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตติ, อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานญฺจ อภาวาฯ น ภงฺคกฺขเณ ฐเปติ, สยํ ภิชฺชมานตฺตาฯ ขียมาโน วิย วฏฺฏิสฺเนโห ทีปสิขํฯ น จ อนุปาลนปวตฺตนฏฺฐปนานุภาววิรหิตํ, ยถาวุตฺตกฺขเณ ตสฺส ตสฺส สาธนโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ[440]] มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสย__ลกฺข__ณํ หทยวตฺถุ, ตาสญฺเญว ธาตูนํ อาธารณรสํ , อุพฺพหนปจฺจุปฏฺฐานํฯ">โสตปฏิหนน__ลกฺข__โณ สทฺโท, โสตวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโนฯ เภริสท…

มโนวิญฺญาณธาตุ ปน ทุวิธา สาธารณา อสาธารณา จฯ ตตฺถ สาธารณา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกกิริยา สฬารมฺมณวิชานน__ลกฺข__ณา, กิจฺจวเสน ปญฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, อเหตุกวิปากมโนวิญฺญาณธาตุ ภวงฺคานํ อญฺญตราปคมปทฏฺฐานาฯอสาธารณา โสมนสฺสสหคตาเหตุกกิริยา สฬารมฺมณวิชานน__ลกฺข__ณา, กิจฺจวเสน อรหตํ อนุฬาเรสุ วตฺถูสุ หสิตุปฺปาทนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, เอกนฺตโต หทยวตฺถุปทฏฺฐานาติฯ อิติ กามาวจรกิริยํ อเหตุกํ ติวิธํฯสเหตุกํ ปน โสมนสฺสาทิเภทโต กุสลํ วิย อฏฺฐวิธํฯ เกวลญฺหิ กุสลํ เสกฺขปุถุชฺชนานํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ อรหตํเยวาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ เอวํ ตาว กามาวจรํ เอกาทสวิธํฯรูปาวจรํ ปน อรูปาวจรญฺจ กุสลํ วิย ปญฺจวิธํ จตุพฺพิธญฺจ โหติฯ อรหตํ อุปฺปตฺติวเสเนว จสฺส กุสลโต วิเสโส เวทิตพฺโพติฯ เอวํ สพฺพมฺปิ ตีสุ ภูมีสุ วีสติวิธํ กิริยวิญฺญาณํ โหติฯ[455 อิติ เอกวีสติ กุสลานิ ทฺวาทสากุสลานิ ฉตฺติํส วิปากานิ วีสติ กิริยานีติ สพฺพานิปิ เอกูนนวุติ วิญฺญาณานิ โหนฺติฯ ยานิ ปฏิสนฺธิภวงฺคาวชฺชนทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนชวนตทารมฺมณจุติวเสน จุทฺทสหิ อากาเรหิ ปวตฺตนฺติฯกถํ? ยทา หิ อฏฺฐนฺนํ กามาวจรกุสลานํ อานุภาเวน เทวมนุสฺเสสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ, ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺฐิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานํ อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา อฏฺฐ สเหตุกกามาวจรวิปากานิ, มนุสฺเสสุ ปณฺฑกาทิภาวํ อาปชฺชมานานํ ทุพฺพลทฺวิเหตุกกุสลวิปากอุเปกฺขาสหคตาเหตุกวิปากมโนวิญฺญาณธาตุ จาติ ปฏิสนฺธิวเสน นว วิปากจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ ยทา รูปาวจรารูปาวจรกุสลานุภาเวน รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺตนฺติ , ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺฐิตํ กมฺมนิมิตฺตเมว อารมฺมณํ กตฺวา นว รูปารูปาวจรวิปากานิ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺตนฺติฯ">…รณา โสมนสฺสสหคตาเหตุกกิริยา สฬารมฺมณวิชานน__ลกฺข__ณา, กิจฺจวเสน อรหตํ อนุฬาเรสุ วตฺถ…

สญฺญากฺขนฺธกถา[457 อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘ยํกิญฺจิ สญฺชานน__ลกฺข__ณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สญฺญากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถาปิ สญฺชานน__ลกฺข__ณํ นาม สญฺญาวฯ ยถาห – ‘‘สญฺชานาติ สญฺชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา สญฺญาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. 1.450)ฯ สา ปเนสา สญฺชานน__ลกฺข__เณน สภาวโต เอกวิธาปิ ชาติวเสน ติวิธา โหติ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา จฯตตฺถ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา กุสลา, อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลา, อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตาฯ น หิ ตํ วิญฺญาณํ อตฺถิ, ยํ สญฺญาย วิปฺปยุตฺตํ, ตสฺมา ยตฺตโก วิญฺญาณสฺส เภโท, ตตฺตโก สญฺญายาติฯสา ปเนสา เอวํ วิญฺญาเณน สมปฺปเภทาปิ __ลกฺข__ณาทิโต สพฺพาว สญฺชานน__ลกฺข__ณา, ตเทเวตนฺติ ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา (อุทา. 54) วิย, ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิยาติฯอิทํ สญฺญากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํฯสงฺขารกฺขนฺธกถา[458]] ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ยํกิญฺจิ อภิสงฺขรณ__ลกฺข__ณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถ อภิสงฺขรณ__ลกฺข__ณํ นาม ราสิกรณ__ลกฺข__ณํฯ กิํ ปน ตนฺติ, สงฺขาราเยวฯ ยถาห – ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79)ฯ เต อภิสงฺขรณ__ลกฺข__ณา, อายูหนรสา, วิปฺผารปจฺจุปฏฺฐานา, เสสขนฺธตฺตยปทฏฺฐานาฯเอวํ __ลกฺข__ณาทิโต เอกวิธาปิ จ ชาติวเสน ติวิธา กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตาติ ฯ เตสุ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา กุสลาฯ อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลาฯ อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตาฯตตฺถ กามาวจรปฐมกุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา สตฺตวีสติ, เยวาปนกา จตฺตาโร, อนิยตา ปญฺจาติ ฉตฺติํสฯ">…’ติ, เอตฺถาปิ สญฺชานน__ลกฺข__ณํ นาม สญฺญาวฯ ยถาห – ‘‘สญฺชานาติ สญฺชานาตีติ โข, อาวุโ…

[468 อโทโส อจณฺฑิกฺก__ลกฺข__โณ, อวิโรธ__ลกฺข__โณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยรโส, ปริฬาหวินยรโส วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐาโน ปุณฺณจนฺโท วิยฯ[469]] อโมโห ยถาสภาวปฏิเวธ__ลกฺข__โณ, อกฺขลิตปฏิเวธ__ลกฺข__โณ วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรโส ปทีโป วิยฯ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐาโน อรญฺญคตสุเทสโก วิยฯ ตโยปิ เจเต สพฺพกุสลานํ มูลภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ[470]] กายสฺส ปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิฯ จิตฺตสฺส ปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิฯ กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธาฯ อุโภปิ ปเนตา เอกโต กตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสม__ลกฺข__ณา กายจิตฺตปสฺสทฺธิโย, กายจิตฺตทรถนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ อวูปสมกรอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯกายสฺส ลหุภาโว กายลหุตาฯ จิตฺตสฺส ลหุภาโว จิตฺตลหุตาฯ ตา กายจิตฺตครุภาววูปสม__ลกฺข__ณา, กายจิตฺตครุภาวนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯกายสฺส มุทุภาโว กายมุทุตาฯ จิตฺตสฺส มุทุภาโว จิตฺตมุทุตาฯ ตา กายจิตฺตตฺถมฺภวูปสม__ลกฺข__ณา , กายจิตฺตถทฺธภาวนิมทฺทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺฐิมานาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯกายสฺส กมฺมญฺญภาโว กายกมฺมญฺญตาฯ จิตฺตสฺส กมฺมญฺญภาโว จิตฺตกมฺมญฺญตาฯ ตา กายจิตฺตากมฺมญฺญภาววูปสม__ลกฺข__ณา, กายจิตฺตากมฺมญฺญภาวนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ อกมฺมญฺญภาวกราวเสสนีวรณาทิปฏิปกฺขภูตา, ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพาฯ">… อจณฺฑิกฺก__ลกฺข__โณ, อวิโรธ__ลกฺข__โณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยรโส, ปริฬาหวินยรโส …

กายสฺส ปาคุญฺญภาโว กายปาคุญฺญตาฯ จิตฺตสฺส ปาคุญฺญภาโว จิตฺตปาคุญฺญตาฯ ตา กายจิตฺตานํ อเคลญฺญภาว__ลกฺข__ณา, กายจิตฺตเคลญฺญนิมทฺทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ เคลญฺญกรอสทฺธิยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯกายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตาฯ จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตาฯ ตา กายจิตฺตอชฺชว__ลกฺข__ณา, กายจิตฺตกุฏิลภาวนิมทฺทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเฐยฺยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ[471 ฉนฺโทติ กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา โส กตฺตุกามตา__ลกฺข__โณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺฐานํฯ อารมฺมณคฺคหเณ อยํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ[472]] อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโขฯ โส สนฺนิฏฺฐาน__ลกฺข__โณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐาโน, สนฺนิฏฺเฐยฺยธมฺมปทฏฺฐาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺฐพฺโพฯ[473]] กิริยา กาโรฯ มนมฺหิ กาโร มนสิกาโรฯ ปุริมมนโต วิสทิสมนํ กโรตีติปิ มนสิกาโรฯ สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก, วีถิปฏิปาทโก, ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโรฯตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนมฺหิ กาโรติ มนสิกาโรฯ โส สารณ__ลกฺข__โณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, อารมฺมณปทฏฺฐาโนฯ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน, อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถิ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ วีถิปฏิปาทโกติ ปน ปญฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํฯ ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํฯ น เต อิธ อธิปฺเปตาฯ[474]] เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาฯ สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิต__ลกฺข__ณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา, จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขนภาเวน สมปฺปวตฺตานํ อาชานียานํ อชฺฌุเปกฺขกสารถิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ">…ชุกภาโว กายุชุกตาฯ จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตาฯ ตา กายจิตฺตอชฺชว__ลกฺข__ณา, กายจิ…

วิภาคโต นิพฺพจน, __ลกฺข__ณาทิปฺปเภทโต;อตฺถตฺถุทฺธารโต เจว, อนูนาธิกโต ตถาฯกมโต ชาติอาทีนํ, นิจฺฉยา ญาณกิจฺจโต;อนฺโตคธานํ ปเภทา, อุปมาโต จตุกฺกโตฯสุญฺญเตกวิธาทีหิ, สภาควิสภาคโต;วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ, วิญฺญุนา สาสนกฺกเมฯตตฺถ วิภาคโตติ ทุกฺขาทีนํ หิ จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วิภตฺตา ตถา อวิตถา อนญฺญถา, เย ทุกฺขาทีนิ อภิสเมนฺเตหิ อภิสเมตพฺพาฯ ยถาห – ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ, อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สํโยคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐฯ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐฯ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตุฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อธิปเตยฺยฏฺโฐฯ อิเม จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา’’ติ (ปฏิ. ม. 2.8)ฯ ตถา ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ’’ติ (ปฏิ. ม. 2.11) เอวมาทิฯ อิติ เอวํ วิภตฺตานํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ อตฺถานํ วเสน ทุกฺขาทีนิ เวทิตพฺพานีติฯ อยํ ตาเวตฺถ วิภาคโต วินิจฺฉโยฯ[530 นิพฺพจน__ลกฺข__ณาทิปฺปเภทโตติ เอตฺถ ปน นิพฺพจนโต ตาว อิธ ทุ-อิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติฯ กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ทุปฺปุตฺโตติ วทนฺติฯ ขํ-สทฺโท ปน ตุจฺเฉฯ ตุจฺฉํ หิ อากาสํ ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ ปฐมสจฺจํ กุจฺฉิตํ อเนกอุปทฺทวาธิฏฺฐานโตฯ ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโตฯ ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ ทุกฺขนฺติ วุจฺจติฯสํ-อิติ จ อยํ สทฺโท ‘‘สมาคโม สเมต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.396; วิภ. 199) สํโยคํ ทีเปติฯ อุ-อิติ อยํ ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. 1; มหาว. 84) อุปฺปตฺติํฯ อย-สทฺโท การณํ ทีเปติฯ อิทญฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณํฯ อิติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา ทุกฺขสมุทยนฺติ วุจฺจติฯ">… นิพฺพจน, __ลกฺข__ณาทิปฺปเภทโต;อตฺถตฺถุทฺธารโต เจว, อนูนาธิกโต ตถาฯกมโต ชาติอาทีนํ, …

ตติยสจฺจํ ปน ยสฺมา นิ-สทฺโท อภาวํ, โรธ-สทฺโท จ จารกํ ทีเปติฯ ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสุญฺญตฺตา, สมธิคเต วา ตสฺมิํ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโว โหติ, ตปฺปฏิปกฺขตฺตาติปิ ทุกฺขนิโรธนฺติ วุจฺจติฯ ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรธนฺติฯจตุตฺถสจฺจํ ปน ยสฺมา เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขภูตตฺตา, ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยาฯ ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ วุจฺจติฯ[531 ยสฺมา ปเนตานิ พุทฺธาทโย อริยา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิฯ กตมานิ…เป.… อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ อริยา อิมานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติฯ อปิจ อริยสฺส สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิฯ ยถาห ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… มนุสฺสาย ตถาคโต อริโย, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1098)ฯ อถ วา เอเตสํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโตปิ อริยสจฺจานิฯ ยถาห – ‘‘อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อริโยติ วุจฺจตี’’ติฯ อปิจ โข ปน อริยานิ สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิฯ อริยานีติ ตถานิ อวิตถานิ อวิสํวาทกานีติ อตฺโถฯ ยถาห – ‘‘อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1097) เอวเมตฺถ นิพฺพจนโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ[532]] กถํ __ลกฺข__ณาทิปฺปเภทโต? เอตฺถ หิ พาธน__ลกฺข__ณํ ทุกฺขสจฺจํ, สนฺตาปนรสํ, ปวตฺติปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปภว__ลกฺข__ณํ สมุทยสจฺจํ, อนุปจฺเฉทกรณรสํ, ปลิโพธปจฺจุปฏฺฐานํฯ สนฺติ__ลกฺข__ณํ นิโรธสจฺจํ, อจฺจุติรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํฯ นิยฺยาน__ลกฺข__ณํ มคฺคสจฺจํ, กิเลสปฺปหานรสํ, วุฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานํฯ อปิจ ปวตฺติปวตฺตนนิวตฺตินิวตฺตน__ลกฺข__ณานิ ปฏิปาฏิยาฯ ตถา สงฺขตตณฺหา อสงฺขตทสฺสน__ลกฺข__ณานิ จาติ เอวเมตฺถ __ลกฺข__ณาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ">…ฺขตตณฺหา อสงฺขตทสฺสน__ลกฺข__ณานิ จาติ เอวเมตฺถ __ลกฺข__ณาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ชรานิทฺเทโส[542 ชราปิ ทุกฺขาติ เอตฺถ ทุวิธา ชรา สงฺขต__ลกฺข__ณญฺจ, ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธปุราณภาโว จ, สา อิธ อธิปฺเปตาฯ สา ปเนสา ชรา ขนฺธปริปาก__ลกฺข__ณา, มรณูปนยนรสา, โยพฺพนวินาสปจฺจุปฏฺฐานาฯ ทุกฺขา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จ ฯ ยํ หิ องฺคปจฺจงฺคสิถิลีภาวอินฺทฺริยวิการวิรูปตาโยพฺพนวินาสพลูปฆาตสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปจฺจยํ กายิกเจตสิกทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุฯ เตเนตํ วุจฺจติ –‘‘องฺคานํ สิถิลีภาวา, อินฺทฺริยานํ วิการโต;โยพฺพนสฺส วินาเสน, พลสฺส อุปฆาตโตฯ‘‘วิปฺปวาสา สตาทีนํ, ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน;อปสาทนียโต เจว, ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยาฯ‘‘ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ, กายิกํ มานสํ ตถา;สพฺพเมตํ ชราเหตุ, ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา’’ติฯอยํ ชรายํ วินิจฺฉโยฯมรณนิทฺเทโส[543]] มรณมฺปิ ทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ สงฺขต__ลกฺข__ณญฺจ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 71)ฯ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท จ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิจฺจํ มรณโต ภย’’นฺติ (สุ. นิ. 581)ฯ ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ ชาติปจฺจยา มรณํ อุปกฺกมมรณํ สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปุญฺญกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํฯ ตยิทํ จุติ__ลกฺข__ณํ, วิโยครสํ, คติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐานํฯ ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาวโต ทุกฺขนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตเนตํ วุจฺจติ –‘‘ปาปสฺส ปาปกมฺมาทิ-นิมิตฺตมนุปสฺสโต;ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส, วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ;มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ, มานสํ อวิเสสโตฯสพฺเพสญฺจาปิ ยํ สนฺธิ-พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ;วิตุชฺชมานมมฺมานํ, โหติ ทุกฺขํ สรีรชํฯอสยฺหมปฺปติการํ, ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต;มรณํ วตฺถุ เตเนตํ, ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิต’’นฺติฯอยํ มรเณ วินิจฺฉโยฯ">…นฺนขนฺธปุราณภาโว จ, สา อิธ อธิปฺเปตาฯ สา ปเนสา ชรา ขนฺธปริปาก__ลกฺข__ณา, มรณูปนยนรสา…

อวุตฺเต ปน วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ นมตีติ นามํฯ รุปฺปตีติ รูปํฯ อาเย ตโนติ อายตญฺจ นยตีติ อายตนํฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ เวทยตีติ เวทนาฯ ปริตสฺสตีติ ตณฺหาฯ อุปาทิยตีติ อุปาทานํฯ ภวติ ภาวยติ จาติ ภโวฯ ชนนํ ชาติฯ ชิรณํ ชราฯ มรนฺติ เอเตนาติ มรณํฯ โสจนํ โสโกฯ ปริเทวนํ ปริเทโวฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ อุปฺปาทฏฺฐิติวเสน วา ทฺวิธา ขณตีติปิ ทุกฺขํฯ ทุมฺมนภาโว โทมนสฺสํฯ ภุโส อายาโส อุปายาโสฯสมฺภวนฺตีติ อภินิพฺพตฺตนฺติฯ น เกวลญฺจ โสกาทีเหว, อถ โข สพฺพปเทหิ สมฺภวนฺติ-สทฺทสฺส โยชนา กาตพฺพาฯ อิตรถา หิ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ วุตฺเต กิํ กโรนฺตีติ น ปญฺญาเยยฺย, สมฺภวนฺตีติ ปน โยชนาย สติ อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโยฯ ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ กตํ โหติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯเอวนฺติ นิทฺทิฏฺฐนยนิทสฺสนํฯ เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติฯ เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺสฯ เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส, สกลสฺส วาฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส, น สุขสุภาทีนํฯ สมุทโยติ นิพฺพตฺติฯ โหตีติ สมฺภวติฯ เอวเมตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ[588 __ลกฺข__ณาทิโตติ อวิชฺชาทีนํ __ลกฺข__ณาทิโตฯ เสยฺยถิทํ – อญฺญาณ__ลกฺข__ณา อวิชฺชา, สมฺโมหนรสา, ฉาทนปจฺจุปฏฺฐานา, อาสวปทฏฺฐานาฯ อภิสงฺขรณ__ลกฺข__ณา สงฺขารา, อายูหนรสา, เจตนาปจฺจุปฏฺฐานา, อวิชฺชาปทฏฺฐานาฯ วิชานน__ลกฺข__ณํ วิญฺญาณํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, ปฏิสนฺธิปจฺจุปฏฺฐานํ, สงฺขารปทฏฺฐานํ, วตฺถารมฺมณปทฏฺฐานํ วาฯ นมน__ลกฺข__ณํ นามํ, สมฺปโยครสํ, อวินิพฺโภคปจฺจุปฏฺฐานํ, วิญฺญาณปทฏฺฐานํฯ รุปฺปน__ลกฺข__ณํ รูปํ, วิกิรณรสํ, อพฺยากตปจฺจุปฏฺฐานํ, วิญฺญาณปทฏฺฐานํฯ อายตน__ลกฺข__ณํ สฬายตนํ, ทสฺสนาทิรสํ, วตฺถุทฺวารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, นามรูปปทฏฺฐานํฯ ผุสน__ลกฺข__โณ ผสฺโส, สงฺฆฏฺฏนรโส, สงฺคติปจฺจุปฏฺฐาโน, สฬายตนปทฏฺฐาโนฯ อนุภวน__ลกฺข__ณา เวทนา, วิสยรสสมฺโภครสา, สุขทุกฺขปจฺจุปฏฺฐานา, ผสฺสปทฏฺฐานาฯ เหตุ__ลกฺข__ณา ตณฺหา, อภินนฺทนรสา, อติตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา, เวทนาปทฏฺฐานาฯ">…ฺสปทฏฺฐานาฯ เหตุ__ลกฺข__ณา ตณฺหา, อภินนฺทนรสา, อติตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา, เวทนาปทฏฺฐานาฯ

[658 ยสฺมา ปเนตฺถ ส__ลกฺข__ณสามญฺญ__ลกฺข__ณวเสน ธมฺมานํ อทสฺสนโต อนฺโธ วิย อวิชฺชาฯ อนฺธสฺส อุปกฺขลนํ วิย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราฯ อุปกฺขลิตสฺส ปตนํ วิย สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํฯ ปติตสฺส คณฺฑปาตุภาโว วิย วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํฯ คณฺฑเภทปีฬกา วิย นามรูปปจฺจยา สฬายตนํฯ คณฺฑปีฬกาฆฏฺฏนํ วิย สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสฯ ฆฏฺฏนทุกฺขํ วิย ผสฺสปจฺจยา เวทนา, ทุกฺขสฺส ปฏิการาภิลาโส วิย เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ ปฏิการาภิลาเสน อสปฺปายคฺคหณํ วิย ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํฯ อุปาทิณฺณอสปฺปายาเลปนํ วิย อุปาทานปจฺจยา ภโวฯ อสปฺปายาเลปเนน คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย ภวปจฺจยา ชาติฯ คณฺฑวิการโต คณฺฑเภโท วิย ชาติปจฺจยา ชรามรณํฯ ยสฺมา วา ปเนตฺถ อวิชฺชา อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติภาเวน สตฺเต อภิภวติ ปฏลํ วิย อกฺขีนิ ฯ ตทภิภูโต จ พาโล ปุนพฺภวิเกหิ สงฺขาเรหิ อตฺตานํ เวเฐติ โกสการกิมิ วิย โกสปฺปเทเสหิฯ สงฺขารปริคฺคหิตํ วิญฺญาณํ คตีสุ ปติฏฺฐํ ลภติ ปริณายกปริคฺคหิโต วิย ราชกุมาโร รชฺเชฯ อุปปตฺตินิมิตฺตปริกปฺปนโต วิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิยํ อเนกปฺปการํ นามรูปํ อภินิพฺพตฺเตติ มายากาโร วิย มายํฯ นามรูเป ปติฏฺฐิตํ สฬายตนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ สุภูมิยํ ปติฏฺฐิโต วนปฺปคุมฺโพ วิยฯ อายตนฆฏฺฏนโต ผสฺโส ชายติ อรณิสหิตาภิมนฺถนโต อคฺคิ วิยฯ ผสฺเสน ผุฏฺฐสฺส เวทนา ปาตุภวติ อคฺคินา ผุฏฺฐสฺส ทาโห วิยฯ เวทยมานสฺส ตณฺหา ปวฑฺฒติ โลณูทกํ ปิวโต ปิปาสา วิยฯ ตสิโต ภเวสุ อภิลาสํ กโรติ ปิปาสิโต วิย ปานีเยฯ ตทสฺสุปาทานํ, อุปาทาเนน ภวํ อุปาทิยติ อามิสโลเภน มจฺโฉ พฬิสํ วิยฯ ภเว สติ ชาติ โหติ พีเช สติ องฺกุโร วิยฯ ชาตสฺส อวสฺสํ ชรามรณํ อุปฺปนฺนสฺส รุกฺขสฺส ปตนํ วิยฯ ตสฺมา เอวํ อุปมาหิเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ[659]] ยสฺมา จ ภควตา อตฺถโตปิ ธมฺมโตปิ เทสนโตปิ ปฏิเวธโตปิ คมฺภีรภาวํ สนฺธาย ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จา’’ติ (ที. นิ. 2.95; สํ. นิ. 2.60) วุตฺตํ, ตสฺมา คมฺภีรเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ">…ยสฺมา ปเนตฺถ ส__ลกฺข__ณสามญฺญ__ลกฺข__ณวเสน ธมฺมานํ อทสฺสนโต อนฺโธ วิย อวิชฺชาฯ อนฺธสฺส อ…

20. มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโสสมฺมสนญาณกถา[692 อยํ มคฺโค, อยํ น มคฺโคติ เอวํ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ญตฺวา ฐิตํ ญาณํ ปน มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯตํ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสนสงฺขาตาย นยวิปสฺสนาย ตาว โยโค กรณีโยฯ กสฺมา? อารทฺธวิปสฺสกสฺส โอภาสาทิสมฺภเว มคฺคามคฺคญาณสมฺภวโตฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺส หิ โอภาสาทีสุ สมฺภูเตสุ มคฺคามคฺคญาณํ โหติ, วิปสฺสนาย จ กลาปสมฺมสนํ อาทิฯ ตสฺมา เอตํ กงฺขาวิตรณานนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐํฯ อปิจ ยสฺมา ตีรณปริญฺญาย วตฺตมานาย มคฺคามคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตีรณปริญฺญา จ ญาตปริญฺญานนฺตรา, ตสฺมาปิ ตํ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสเน ตาว โยโค กาตพฺโพฯ[693]] ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – ติสฺโส หิ โลกิยปริญฺญา ญาตปริญฺญา ตีรณปริญฺญา ปหานปริญฺญา จฯ ยา สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อภิญฺญาปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํฯ ปริญฺญาปญฺญา ตีรณฏฺเฐ ญาณํฯ ปหานปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.75)ฯ ตตฺถ ‘‘รุปฺปน__ลกฺข__ณํ รูปํ, เวทยิต__ลกฺข__ณา เวทนา’’ติ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺต__ลกฺข__ณสลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺตา ปญฺญา ญาตปริญฺญา นามฯ ‘‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา’’ติอาทินา นเยน เตสํเยว ธมฺมานํ สามญฺญ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา ปวตฺตา __ลกฺข__ณารมฺมณิกวิปสฺสนา ปญฺญา ตีรณปริญฺญา นามฯ เตสุเยว ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสญฺญาทิปชหนวเสน ปวตฺตา __ลกฺข__ณารมฺมณิกวิปสฺสนา ปญฺญา ปหานปริญฺญา นามฯตตฺถ สงฺขารปริจฺเฉทโต ปฏฺฐาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา ญาตปริญฺญาย ภูมิฯ เอตสฺมิํ หิ อนฺตเร ธมฺมานํ ปจฺจตฺต__ลกฺข__ณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติฯ กลาปสมฺมสนโต ปน ปฏฺฐาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริญฺญาย ภูมิฯ เอตสฺมิํ หิ อนฺตเร สามญฺญ__ลกฺข__ณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติฯ">…สนา ตีรณปริญฺญาย ภูมิฯ เอตสฺมิํ หิ อนฺตเร สามญฺญ__ลกฺข__ณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติฯ

...ตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ เอวํ ตตฺถ ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปติฯ[7โส ตํ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘ฉาตกาเล ปวตฺตรูปํ สุหิตกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติฯ สุหิตกาเล สมุฏฺฐิตมฺปิ ฉาตกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ เอวํ ตตฺถ ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปติฯ[713]] อุตุมยํ สีตุณฺหวเสน ปากฏํ โหติฯ อุณฺหกาเล สมุฏฺฐิตํ รูปํ หิ ฌตฺตํ โหติ กิลนฺตํ ทุพฺพณฺณํฯ สีตอุตุนา สมุฏฺฐิตํ รูปํ ธาตํ ปีณิตํ สินิทฺธํ โหติฯ โส ตํ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘อุณฺหกาเล ปวตฺตรูปํ สีตกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติฯ สีตกาเล ปวตฺตรูปํ อุณฺหกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ เอวํ ตตฺถ ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปติฯ[714]] กมฺมชํ อายตนทฺวารวเสน ปากฏํ โหติฯ จกฺขุทฺวารสฺมิํ หิ จกฺขุกายภาวทสกวเสน ติํส กมฺมชรูปานิ, อุปตฺถมฺภกานิ ปน เตสํ อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺฐานานิ จตุวีสตีติ จตุปณฺณาส โหนฺติฯ ตถา โสตฆานชิวฺหาทฺวาเรสุฯ กายทฺวาเร กายภาวทสกวเสน เจว อุตุสมุฏฺฐานาทิวเสน จ จตุจตฺตาลีสฯ มโนทฺวาเร หทยวตฺถุกายภาวทสกวเสน เจว อุตุสมุฏฺฐานาทิวเสน จ จตุปณฺณาสเมวฯโส สพฺพมฺปิ ตํ รูปํ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘จกฺขุทฺวาเร ปวตฺตรูปํ โสตทฺวารํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติฯ โสตทฺวาเร ปวตฺตรูปํ ฆานทฺวารํฯ ฆานทฺวาเร ปวตฺตรูปํ ชิวฺหาทฺวารํฯ ชิวฺหาทฺวาเร ปวตฺตรูปํ กายทฺวารํฯ กายทฺวาเร ปวตฺตรูปํ มโนทฺวารํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ เอวํ ตตฺถ ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปติฯ[715]] จิตฺตสมุฏฺฐานํ โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตวเสน ปากฏํ โหติ, โสมนสฺสิตกาเล อุปฺปนฺนํ หิ รูปํ สินิทฺธํ มุทุ ปีณิตํ ผสฺสวนฺตํ โหติฯ โทมนสฺสิตกาเล อุปฺปนฺนํ ฌตฺตํ กิลนฺตํ ทุพฺพณฺณํ โหติฯ โส ตํ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘โสมนสฺสิตกาเล ปวตฺตรูปํ โทมนสฺสิตกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติฯ โทมนสฺสิตกาเล ปวตฺตรูปํ โสมนสฺสิตกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ เอวํ ตตฺถ ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปติฯ

โส อิมินา ปาฬินเยน ชาตสฺส นามรูปสฺส นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ ชาติํ อุปฺปาทํ อภินวาการํ ‘‘อุทโย’’ติ, วิปริณาม__ลกฺข__ณํ ขยํ ภงฺคํ ‘‘วโย’’ติ สมนุปสฺสติฯ โส เอวํ ปชานาติ ‘‘อิมสฺส นามรูปสฺส อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนสฺส ราสิ วา นิจโย วา นตฺถิ, อุปฺปชฺชมานสฺสาปิ ราสิโต วา นิจยโต วา อาคมนํ นาม นตฺถิ, นิรุชฺฌมานสฺสาปิ ทิสาวิทิสาคมนํ นาม นตฺถิ, นิรุทฺธสฺสาปิ เอกสฺมิํ ฐาเน ราสิโต นิจยโต นิธานโต อวฏฺฐานํ นาม นตฺถิฯ ยถา ปน วีณาย วาทิยมานาย อุปฺปนฺนสทฺทสฺส เนว อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ สนฺนิจโย อตฺถิ, น อุปฺปชฺชมาโน สนฺนิจยโต อาคโต, น นิรุชฺฌมานสฺส ทิสาวิทิสาคมนํ อตฺถิ, น นิรุทฺโธ กตฺถจิ สนฺนิจิโต ติฏฺฐติ, อถ โข วีณญฺจ อุปวีณญฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ อหุตฺวา สมฺโภติ, หุตฺวา ปฏิเวติฯ เอวํ สพฺเพปิ รูปารูปิโน ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติฯ[724 เอวํ สงฺเขปโต อุทยพฺพยมนสิการํ กตฺวา ปุน ยานิ เอตสฺเสว อุทยพฺพยญาณสฺส วิภงฺเค –‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ตณฺหาสมุทยา… กมฺมสมุทยา… อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ __ลกฺข__ณานิ ปสฺสติฯ‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ ตณฺหานิโรธา… กมฺมนิโรธา… อาหารนิโรธา รูปนิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ วิปริณาม__ลกฺข__ณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโตปิ อิมานิ ปญฺจ __ลกฺข__ณานิ ปสฺสติ’’ (ปฏิ. ม. 1.50)ฯตถา ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ตณฺหาสมุทยา… กมฺมสมุทยา… ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ">…ติ, วิปริณาม__ลกฺข__ณํ ขยํ ภงฺคํ ‘‘วโย’’ติ สมนุปสฺสติฯ โส เอวํ ปชานาติ ‘‘อิมสฺส นามร…

21. ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโสอุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยญาณกถา[737 อฏฺฐนฺนํ ปน ญาณานํ วเสน สิขาปฺปตฺตา วิปสฺสนา, นวมญฺจ สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ อยํ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ อฏฺฐนฺนนฺติ เจตฺถ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ วีถิปฏิปนฺนวิปสฺสนาสงฺขาตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ, ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ, ภยตุปฏฺฐานญาณํ, อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ, นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ, มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ, สงฺขารุเปกฺขาญาณนฺติ อิมานิ อฏฺฐ ญาณานิ เวทิตพฺพานิฯ นวมํ สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ อนุโลมสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา ตํ สมฺปาเทตุกาเมน อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ อุทยพฺพยญาณํ อาทิํ กตฺวา เอเตสุ ญาเณสุ โยโค กรณีโยฯ[738]] ปุน อุทยพฺพยญาเณ โยโค กิมตฺถิโยติ เจ? __ลกฺข__ณสลฺ__ลกฺข__ณตฺโถฯ อุทยพฺพยญาณํ หิ เหฏฺฐา ทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐํ หุตฺวา ยาถาวสรสโต ติ__ลกฺข__ณํ สลฺลกฺเขตุํ นาสกฺขิฯ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน สกฺโกติฯ ตสฺมา __ลกฺข__ณสลฺ__ลกฺข__ณตฺถเมตฺถ ปุน โยโค กรณีโยฯ[739]] __ลกฺข__ณานิ ปน กิสฺส อมนสิการา เกน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐหนฺติ? อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ ตาว อุทยพฺพยานํ อมนสิการา สนฺตติยา ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐาติฯ ทุกฺข__ลกฺข__ณํ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนสฺส อมนสิการา อิริยาปเถหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐาติฯ อนตฺต__ลกฺข__ณํ นานาธาตุวินิพฺโภคสฺส อมนสิการา ฆเนน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐาติฯ อุทยพฺพยมฺปน ปริคฺคเหตฺวา สนฺตติยา วิโกปิตาย อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติฯ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนํ มนสิกตฺวา อิริยาปเถ อุคฺฆาฏิเต ทุกฺข__ลกฺข__ณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติฯ นานาธาตุโย วินิพฺภุชิตฺวา ฆนวินิพฺโภเค กเต อนตฺต__ลกฺข__ณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติฯ[740]] เอตฺถ จ อนิจฺจํ, อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ, ทุกฺขํ, ทุกฺข__ลกฺข__ณํ, อนตฺตา, อนตฺต__ลกฺข__ณนฺติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ขนฺธปญฺจกํฯ">…__ลกฺข__ณํ, อนตฺตา, อนตฺต__ลกฺข__ณนฺติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ขนฺธปญฺจกํฯ

[758 เอวญฺหิ ปสฺสตาเนน ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา สงฺขารา ปริคฺคหิตา นาม โหนฺติฯ กสฺมา ปนายเมเต เอวํ ปริคฺคณฺหาตีติ? มุญฺจนสฺส อุปายสมฺปาทนตฺถํฯตตฺรายํ อุปมา – เอโก กิร ปุริโส ‘‘มจฺเฉ คเหสฺสามี’’ติ มจฺฉขิปฺปํ คเหตฺวา อุทเก โอฑฺฑาเปสิ โส ขิปฺปมุเขน หตฺถํ โอตาเรตฺวา อนฺโตอุทเก สปฺปํ คีวาย คเหตฺวา ‘‘มจฺโฉ เม คหิโต’’ติ อตฺตมโน อโหสิฯ โส ‘‘มหา วต มยา มจฺโฉ ลทฺโธ’’ติ อุกฺขิปิตฺวา ปสฺสนฺโต โสวตฺถิกตฺตยทสฺสเนน สปฺโปติ สญฺชานิตฺวา ภีโต อาทีนวํ ทิสฺวา คหเณ นิพฺพินฺโน มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา มุญฺจนสฺส อุปายํ กโรนฺโต อคฺคนงฺคุฏฺฐโต ปฏฺฐาย หตฺถํ นิพฺเพเฐตฺวา พาหุํ อุกฺขิปิตฺวา อุปริสีเส ทฺเว ตโย วาเร อาวิชฺฌิตฺวา สปฺปํ ทุพฺพลํ กตฺวา ‘‘คจฺฉ ทุฏฺฐ สปฺปา’’ติ นิสฺสชฺชิตฺวา เวเคน ตฬากปาฬิํ อารุยฺห ‘‘มหนฺตสฺส วต โภ สปฺปสฺส มุขโต มุตฺโตมฺหี’’ติ อาคตมคฺคํ โอโลกยมาโน อฏฺฐาสิฯตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส ‘‘มจฺโฉ’’ติ สปฺปํ คีวาย คเหตฺวา ตุฏฺฐกาโล วิย อิมสฺสาปิ โยคิโน อาทิโตว อตฺตภาวํ ปฏิลภิตฺวา ตุฏฺฐกาโล, ตสฺส ขิปฺปมุขโต สีสํ นีหริตฺวา โสวตฺถิกตฺตยทสฺสนํ วิย อิมสฺส ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา สงฺขาเรสุ ติ__ลกฺข__ณทสฺสนํ, ตสฺส ภีตกาโล วิย อิมสฺส ภยตุปฏฺฐานญาณํฯ ตโต อาทีนวทสฺสนํ วิย อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ, คหเณ นิพฺพินฺทนํ วิย นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํฯ สปฺปํ มุญฺจิตุกามตา วิย มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ, มุญฺจนสฺส อุปายกรณํ วิย ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาเณน สงฺขาเรสุ ติ__ลกฺข__ณาโรปนํฯ ยถา หิ โส ปุริโส สปฺปํ อาวิชฺฌิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา นิวตฺเตตฺวา ฑํสิตุํ อสมตฺถภาวํ ปาเปตฺวา สุมุตฺตํ มุญฺจติ, เอวมยํ โยคาวจโร ติ__ลกฺข__ณาโรปเนน สงฺขาเร อาวิชฺฌิตฺวา ทุพฺพเล กตฺวา ปุน นิจฺจสุขสุภอตฺตากาเรน อุปฏฺฐาตุํ อสมตฺถตํ ปาเปตฺวา สุมุตฺตํ มุญฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มุญฺจนสฺส อุปายสมฺปาทนตฺถํ เอวํ ปริคฺคณฺหาตี’’ติฯ[759]] เอตฺตาวตา ตสฺส อุปฺปนฺนํ โหติ ปฏิสงฺขาญาณํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –">…ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา สงฺขารา ปริคฺคหิตา นาม โหนฺติฯ กสฺมา ปนายเมเต เอวํ ปริคฺคณฺห…

[766 เอวํ สุญฺญโต ทิสฺวา ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหาย สงฺขาเรสุ อุทาสีโน อโหสิ มชฺฌตฺโต, อหนฺติ วา มมนฺติ วา น คณฺหาติ วิสฺสฏฺฐภริโย วิย ปุริโสฯยถา นาม ปุริสสฺส ภริยา ภเวยฺย อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา, โส ตาย วินา มุหุตฺตมฺปิ อธิวาเสตุํ น สกฺกุเณยฺย, อติวิย นํ มมาเยยฺย, โส ตํ อิตฺถิํ อญฺเญน ปุริเสน สทฺธิํ ฐิตํ วา นิสินฺนํ วา กเถนฺติํ วา หสนฺติํ วา ทิสฺวา กุปิโต อสฺส อนตฺตมโน, อธิมตฺตํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทยฺยฯ โส อปเรน สมเยน ตสฺสา อิตฺถิยา โทสํ ทิสฺวา มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชยฺย, น นํ มมาติ คณฺเหยฺยฯ ตโต ปฏฺฐาย ตํ เยนเกนจิ สทฺธิํ ยํกิญฺจิ กุรุมานํ ทิสฺวาปิ เนว กุปฺเปยฺย, น โทมนสฺสํ อาปชฺเชยฺย, อญฺญทตฺถุ อุทาสีโนว ภเวยฺย มชฺฌตฺโตฯ เอวเมวายํ สพฺพสงฺขาเรหิ มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต อหํ มมาติ คเหตพฺพํ อทิสฺวา ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหาย สพฺพสงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหติ มชฺฌตฺโตฯตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ จิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวตฺตติ น สมฺปสาริยติ, อุเปกฺขา วา ปาฏิกุลฺยตา วา สณฺฐาติฯเสยฺยถาปิ นาม ปทุมปลาเส อีสกโปเณ อุทกผุสิตานิ ปติลียนฺติ ปติกุฏนฺติ ปติวตฺตนฺติ น สมฺปสาริยนฺติ, เอวเมว…เป.… เสยฺยถาปิ นาม กุกฺกุฏปตฺตํ วา นหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวตฺตติ น สมฺปสาริยติ (อ. นิ. 7.49), เอวเมว ตสฺส ตีสุ ภเวสุ จิตฺตํ…เป.… อุเปกฺขา วา ปาฏิกุลฺยตา วา สณฺฐาติฯ อิจฺจสฺส สงฺขารุเปกฺขาญาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติฯ[767]] ตํ ปเนตํ สเจ สนฺติปทํ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, สพฺพํ สงฺขารปฺปวตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานเมว ปกฺขนฺทติฯ">…__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหาย สงฺขาเรสุ อุทาสี…

8. อารญฺญิกงฺคกถาวณฺณนา[31 คามนฺตเสนาสนํ ปหาย อรญฺเญ อรุณํ อุฏฺฐาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ คามนฺตํ, อรญฺญญฺจ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สทฺธิํ อุปจาเรนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ คามปริยาปนฺนตฺตา คามนฺตเสนาสนสฺส ‘‘คาโมเยว คามนฺตเสนาสน’’นฺติ วุตฺตํฯ โย โกจิ สตฺโถปิ คาโม นามาติ สมฺพนฺโธฯ อินฺทขีลาติ อุมฺมาราฯ ตสฺสาติ เลฑฺฑุปาตสฺสฯ วินยปริยาเยน อรญฺญ__ลกฺข__ณํ อทินฺนาทานปาราชิเก (ปารา. 92) อาคตํฯ ตตฺถ หิ ‘‘คามา วา อรญฺญา วา’’ติ อนวเสสโต อวหารฏฺฐานปริคฺคเห ตทุภยํ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คามูปจาโร หิ โลเก คามสงฺขเมว คจฺฉตีติฯ นิปฺปริยายโต ปน คามวินิมุตฺตํ ฐานํ อรญฺญเมว โหตีติ อภิธมฺเม (วิภ. 529) คามา ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ วุตฺตํฯ สุตฺตนฺติกปริยาเยน อารญฺญกสิกฺขาปเท (ปารา. 654) ‘‘ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ อาคตํ อารญฺญิกํ ภิกฺขุํ สนฺธายฯ น หิ โส วินยปริยายิเก ‘‘อรญฺเญ วสนโต อารญฺญิโก ปนฺตเสนาสโน’’ติ สุตฺเต วุตฺโตฯ อยญฺจ สุตฺตสํวณฺณนาติ อิธ สพฺพตฺถ สุตฺตนฺตกถาว ปมาณํฯ ตสฺมา ตตฺถ อาคตเมว __ลกฺข__ณํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ อาโรปิเตน อาจริยธนุนา’’ติอาทินา มินนวิธิํ อาหฯ เตเนว หิ มชฺฌิมฏฺฐกถานโยว (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.296) อิทเมตฺถ ปมาณนฺติ จ วุตฺโตฯตโต ตโต มคฺคนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ขุทฺทกมคฺคํ ปิทหติฯ ธุตงฺคสุทฺธิเกน ธุตงฺคโสธนปสุเตนฯ ยถาปริจฺฉินฺเน กาเลติ อุกฺกฏฺฐสฺส ตโยปิ อุตู, มชฺฌิมสฺส ทฺเว, มุทุกสฺส เอโก อุตุฯ ตตฺถปิ ธุตงฺคํ น ภิชฺชติ สอุสฺสาหตฺตาฯ นิปชฺชิตฺวา คมิสฺสามาติ จิตฺตสฺส สิถิลภาเวน ธุตงฺคํ ภิชฺชตีติ วุตฺตํฯ อรญฺญสญฺญํ มนสิ กโรนฺโตติ ‘‘อหํ วิเวกวาสํ วสิสฺสามิ, ยถาลทฺโธว กายวิเวโก สาตฺถโก กาตพฺโพ’’ติ มนสิการสพฺภาวโต ‘‘ภพฺโพ…เป.… รกฺขิตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ อสฺส อารญฺญิกสฺส จิตฺตํ น วิกฺขิปนฺติ อาปาถมนุปคมนโตฯ วิคตสนฺตาโส โหติ วิเวกปริจยโตฯ ชีวิตนิกนฺติํ ชหติ พหุปริสฺสเย อรญฺเญ นิวาเสเนว มรณภยสฺส ทูรีกรณโตฯ ปวิเวกสุขรสํ อสฺสาเทติ อนุภวติ ชนสํสคฺคาภาวโตฯ อาราธยนฺโตติ อนุนยนฺโตฯ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติยา วิเวกสฺส อธิฏฺฐานภาวโต อารญฺญิกงฺคโยคิโน วาหนสทิสนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อวเสสธุตายุโธ’’ติ, อวสิฏฺฐธุตธมฺมายุโธติ อตฺโถฯอิติ อารญฺญิกงฺคกถาวณฺณนาฯ">…สพฺพตฺถ สุตฺตนฺตกถาว ปมาณํฯ ตสฺมา ตตฺถ อาคตเมว __ลกฺข__ณํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ…

3. กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทสวณฺณนา[38 อปฺปิจฺฉตาทีหีติ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิสลฺเลขปวิเวกาปจยวีริยารมฺภาทีหิฯ ปริโยทาเตติ สุวิสุทฺเธ นิรุปกฺกิเลเสฯ อิมสฺมิํ สีเลติ ยถาวุตฺเต จตุปาริสุทฺธิสีเลฯ ‘‘จิตฺตํ ภาวย’’นฺติ อิมเมว เทสนํ สนฺธายาห ‘‘อติสงฺเขปเทสิตตฺตา’’ติฯ โก สมาธีติ สรูปปุจฺฉาฯ เกนฏฺเฐน สมาธีติ เกน อตฺเถน สมาธีติ วุจฺจติ, ‘‘สมาธี’’ติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ อตฺโถฯ กติวิโธติ ปเภทปุจฺฉาฯ‘‘โก สมาธี’’ติ กามญฺจายํ สรูปปุจฺฉา, วิภาควนฺตานํ ปน สรูปวิภาวนํ วิภาคทสฺสนมุเขเนว โหตีติ วิภาโค ตาว อนวเสสโต ทสฺเสตพฺโพฯ ตํทสฺสเน จ อยมาทีนโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมาธิ พหุวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พหุวิโธติ กุสลาทิวเสน อเนกวิโธฯ นานปฺปการโกติ อาลมฺพนมนสิการฉนฺทปณิธิอธิโมกฺขอภินีหารสญฺญานานตฺตาทินานปฺปกาโรฯ น สาเธยฺยาติ โลกิยสมาธิสฺส ภาวนา อิธ อธิปฺเปตตฺโถ, ตญฺจ น สาเธยฺยฯ ฌานวิโมกฺขาทีสุ หิ สมาธิํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส ลพฺภมาเนหิ วิภาเคหิ วิสฺสชฺชเน กริยมาเน ฌานวิภงฺคาทีสุ (วิภ. 508 อาทโย) อาคโต สพฺโพ สมาธิปเภโท วิสฺสชฺเชตพฺโพ สิยาฯ ตถา จ สติ ยฺวายํ โลกิยสมาธิสฺส ภาวนาวิธิ อธิปฺเปโต, ตสฺส วิสฺสชฺชนาย โอกาโสว น ภเวยฺยฯ กิญฺจ เยนสฺส ติกจตุกฺกฌานิเกน หีนาทิเภทภินฺเนน ปวตฺติวิภาเคน พฺรหฺมปาริสชฺชาทิวเสน นววิโธ, ปญฺจมชฺฌานิเกน เวหปฺผลาทิวเสน ทสวิโธ วา เอกาทสวิโธ วา ภวปฺปเภโท นิปฺปชฺชติฯ สฺวาสฺส ปวตฺติวิภาโค อยํ โสติ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมาโน วิกฺเขปาย สิยา, ยถา ตํ อวิสเยฯ เตนาห ‘‘อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺยา’’ติฯ กุสลจิตฺเตกคฺคตาติ กุสลา อนวชฺชสุขวิปาก__ลกฺข__ณา จิตฺเตกคฺคตาฯจิตฺตเจตสิกานํ สมํ อวิสารวเสน สมฺปิณฺเฑนฺตสฺส วิย อาธานํ สมาธานํฯ อวิสาร__ลกฺข__โณ หิ สมาธิ, สมฺปิณฺฑนรโส จฯ สมฺมา อวิกฺขิปนวเสน อาธานํ สมาธานํฯ">…ธานํฯ อวิสาร__ลกฺข__โณ หิ สมาธิ, สมฺปิณฺฑนรโส จฯ สมฺมา อวิกฺขิปนวเสน อาธานํ สมาธานํฯ

สพฺพตฺถาติ ตตฺถ ตตฺถ วิหาเรฯ วตฺตปฏิปตฺติํ กุรุมาเนนาติ ปวิฏฺฐกาเล อาคนฺตุกวตฺตํ, นิกฺขมนกาเล คมิกวตฺตนฺติ ยถารหํ ตํ ตํ วตฺตํ ปูเรนฺเตนฯ สพฺพปาริหาริยเตลนฺติ สพฺเพสํ องฺคานํ , สพฺเพสํ วา ภิกฺขูนํ อตฺถาย ปริหริตพฺพเตลํฯ ฐเปมีติ อนุชานาปนํฯ ยํ ตํ สมฺมาวตฺตํ ปญฺญตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอกทิวสํ สายํ วิสฺสชฺชิเตนาปีติ โยชนาฯ อาโรเจตพฺพํ อาคมนการณํฯ สปฺปายเวลา สรีรจิตฺตานํ กลฺลสมโยฯจริยาวณฺณนา[43 สนฺตาเน ราคสฺส อุสฺสนฺนภาเวน จรณํ ปวตฺติ ราคจริยา, สา สสฺสตาสยาทโย วิย ทฏฺฐพฺพาฯ ตถา โทสจริยาทโยฯ สํสคฺโค สมฺปโยคารหวเสน เวทิตพฺโพ, ยถา ‘‘ราคโมหจริยา โทสโมหจริยา’’ติอาทิฯ สนฺนิปาโต เอกสนฺตติปริยาปนฺนตาวเสน, ยถา ‘‘ราคโทสจริยา ราคโทสโมหจริยา’’ติอาทิฯ อิมา เอว หิ สนฺธาย ‘‘อปราปิ จตสฺโส’’ติ วุตฺตํฯ ตถาติ ยถา ราคาทีนํ, ตถา สทฺธาทีนํ สํสคฺคสนฺนิปาตวเสน สทฺธาพุทฺธิจริยา สทฺธาวิตกฺกจริยา พุทฺธิวิตกฺกจริยา สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกจริยาติฯ อิมา อปราปิ จตสฺโสฯ เอวนฺติ สํสคฺคสนฺนิปาตวเสนฯ สํสคฺคนฺติ สํสชฺชนํ มิสฺสีกรณํ ‘‘ราคสทฺธาจริยา โทสสทฺธาจริยา’’ติอาทินาฯ อเนกาติ เตสฏฺฐิ, ตโต อติเรกาปิ วา, ตา ปน อสมฺโมหนฺเตน สํยุตฺตสุตฺตฏีกายํ วิตฺถารโต ทสฺสิตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ ‘‘ปกตี’’ติ อิมินา อสติ ปฏิปกฺขภาวนายํ ตตฺถ ตตฺถ สนฺตาเน จริยาย สภาวภูตตํ ทสฺเสติฯ อุสฺสนฺนตา อญฺญธมฺเมหิ ราคาทีนํ อธิกตา, ยโต ราคจริยาทีนํ ปจฺจยสมวาเย ราคาทโย พลวนฺโต โหนฺติ, อภิณฺหญฺจ ปวตฺตนฺติฯ ตาสํ วเสนาติ ฉนฺนํ มูลจริยานํ วเสน ฉเฬว ปุคฺคลา โหนฺติฯ อญฺญถา อเนกปุคฺคลา สิยุํ, ตถา จ สติ อธิปฺเปตตฺถสิทฺธิ จ น สิยาติ อธิปฺปาโยฯสทฺธา พลวตี โหติ ราคุสฺสนฺเน สนฺตาเน ตทนุคุณสฺส ธมฺมสฺส นิโยคโต อธิกภาวสมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘ราคสฺส อาสนฺนคุณตฺตา’’ติ, สิเนหปริเยสนาปริจฺจชเนหิ สภาคธมฺมตฺตาติ อตฺโถฯ สภาโค หิ ทูเรปิ อาสนฺเนเยวาติ สภาคตา__ลกฺข__ณมิธ อาสนฺนคฺคหณํฯ">…สภาคธมฺมตฺตาติ อตฺโถฯ สภาโค หิ ทูเรปิ อาสนฺเนเยวาติ สภาคตา__ลกฺข__ณมิธ อาสนฺนคฺคหณํฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อุทฺธุมาตกาทิเก ปฐมชฺฌานเมว อุปฺปชฺชติ, น ทุติยาทีนีติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ อปริสณฺฐิตชลายาติ โสตวเสน ปวตฺติยา สมนฺตโต อฏฺฐิตชลาย อสนฺนิสินฺนสลิลายฯ อริตฺตพเลนาติ ปาชนทณฺฑพเลนฯ ทุพฺพลตฺตา อารมฺมณสฺสาติ ปฏิกฺกูลภาเวน อตฺตนิ จิตฺตํ ฐเปตุํ อสมตฺถภาโว อารมฺมณสฺส ทุพฺพลตาฯ ปฏิกฺกูเล หิ อารมฺมเณ สรสโต จิตฺตํ ปวตฺติตุํ น สกฺโกติ, อภินิโรปน__ลกฺข__เณน ปน วิตกฺเกน อภินิโรปิยมานเมว จิตฺตํ เอกคฺคตํ ลภติฯ น วินา วิตกฺเกนาติ วิตกฺกรหิตานิ ทุติยาทิชฺฌานานิ ตตฺถ ปติฏฺฐํ น ลภนฺติฯ เตนาห ‘‘วิตกฺกพเลเนวา’’ติอาทิฯยทิ ปฏิกฺกูลภาวโต อุทฺธุมาตาทิอารมฺมเณ ทุติยาทิชฺฌานานิ น ปวตฺตนฺติ, เอวํ สนฺเต ปฐมชฺฌาเนนาปิ ตตฺถ น อุปฺปชฺชิตพฺพํฯ น หิ ตตฺถ ปีติโสมนสฺสานํ สมฺภโว ยุตฺโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิกฺกูเลปิ จ เอตสฺมิ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อานิสํสทสฺสาวิตานีวรณสนฺตาปโรควูปสมานํ ยถากฺกมํ ปุปฺผจฺฉฑฺฑก, วมนวิเรจนอุปมา โยเชตพฺพาฯ[122 ยถาวุตฺตการเณน ทสธา ววตฺถิตมฺปิ สภาวโต เอกวิธเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทสวิธมฺปิ เจต’’นฺติอาทิํ วตฺวา สฺวายํ สภาโว ยถา อวิญฺญาณเกสุ, เอวํ สวิญฺญาณเกสุปิ ลพฺภเตวฯ ตสฺมา ตตฺถาปิ โยนิโสมนสิการวโต ภาวนา อิชฺฌเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเทตํ อิมินา __ลกฺข__เณนา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ชีวมานกสรีเรฯ อลงฺกาเรนาติ ปฏิชคฺคนปุพฺพเกน อลงฺกรเณนฯ น ปญฺญายติ ปจุรชนสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อติเรกติสตอฏฺฐิกสมุสฺสยํ ทนฺตฏฺฐิเกหิ สทฺธิํ, เตหิ ปน วินา ‘‘ติมตฺตานิ อฏฺฐิสตานี’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.190) กายคตาสติยํ วกฺขติฯ ฉิทฺทาวฉิทฺทนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทฉิทฺทวนฺตํฯ เมทกถาลิกา เมทภริตภาชนํฯ นิจฺจุคฺฆริตปคฺฆริตนฺติ นิจฺจกาลํ อุปริ, เหฏฺฐา จ วิสฺสวนฺตํฯ เวมตฺตนฺติ นานตฺตํฯ นานาวตฺเถหีติ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิฯ หิริยา ลชฺชาย โกปนโต วินาสนโต หิริโกปินํ, อุจฺจารปสฺสาวมคฺคํฯ ยาถาวสรสนฺติ ยถาภูตํ สภาวํฯ ยาถาวโต รสียติ ญายตีติ หิ รโส, สภาโวฯ รตินฺติ อภิรติํ อภิรุจิํฯ">…ตสฺมา ตตฺถาปิ โยนิโสมนสิการวโต ภาวนา อิชฺฌเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเทตํ อิมินา __ลกฺข__เณ…

อรญฺญาทิกสฺเสว ภาวนานุรูปเสนาสนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทุทฺทโม ทมถํ อนุปคโต โคโณ กูฏโคโณฯ ยถา ถเนหิ สพฺพโส ขีรํ น ปคฺฆรติ, เอวํ โทหปฏิพนฺธินี กูฏเธนุฯ รูปสทฺทาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนโก อสฺสาโท รูปารมฺมณาทิรโสฯ ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณนฺติ ปพฺพชฺชโต ปุพฺเพ, อนาทิมติ วา สํสาเร ปริจิตารมฺมณํฯนิพนฺเธยฺยาติ พนฺเธยฺยฯ สติยาติ สมฺมเทว กมฺมฏฺฐานสลฺ__ลกฺข__ณสมฺปวตฺตาย สติยาฯ อารมฺมเณติ กมฺมฏฺฐานารมฺมเณฯ ทฬฺหนฺติ ถิรํ, ยถา สโตการิสฺส อุปจารปฺปนาเภโท สมาธิ อิชฺฌติ, ตถา ถามคตํ กตฺวาติ อตฺโถฯวิเสสาธิคมทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารปทฏฺฐานนฺติ สพฺเพสํ พุทฺธานํ, เอกจฺจานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, พุทฺธสาวกานญฺจ วิเสสาธิคมสฺส เจว อญฺญกมฺมฏฺฐาเนน อธิคตวิเสสานํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสฺส จ ปทฏฺฐานภูตํฯวตฺถุวิชฺชาจริโย วิย ภควา โยคีนํ อนุรูปนิวาสฏฺฐานุปทิสนโตฯภิกฺขุ ทีปิสทิโส อรญฺเญ เอกิโก วิหริตฺวา ปฏิปกฺขนิมฺมถเนน อิจฺฉิตตฺถสาธนโตฯ ผลมุตฺตมนฺติ สามญฺญผลมาหฯ ปรกฺกมชวโยคฺคภูมินฺติ ภาวนุสฺสาหชวสฺส โยคฺคกรณภูมิภูตํฯ[218 เอวํ วุตฺต__ลกฺข__เณสูติ อภิธมฺมปริยาเยน (วิภ. 530), สุตฺตนฺตปริยาเยน จ วุตฺต__ลกฺข__เณสุฯ รุกฺขสมีปนฺติ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูลนฺติ วุจฺจตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ รุกฺขสฺส สมีปฏฺฐานํฯ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนนฺติ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชนฺติ เอวํ วุตฺตํฯอุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลนฺติ คิมฺหาทิอุตุตฺตยสฺส, เสมฺหาทิธาตุตฺตยสฺส, โมหาทิจริยตฺตยสฺส จ อนุกูลํฯ">…ุตฺตนฺตปริยาเยน จ วุตฺต__ลกฺข__เณสุฯ รุกฺขสมีปนฺติ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉา…

จตุธาตุววตฺถานภาวนาวณฺณนา[306 ‘‘เอกํ ววตฺถานนฺติ เอวํ อุทฺทิฏฺฐสฺส จตุธาตุววตฺถานสฺส ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโต’’ติ อุทฺเทโส นาม นิทฺเทสตฺโถ มุทุมชฺฌปญฺญาพาหุลฺลโต , อาคโต จ ภาโร อวสฺสํ วหิตพฺโพติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตตฺถ สติปิ วิสยเภเทน ววตฺถานสฺส เภเท ววตฺถานภาวสามญฺเญน ปน ตํ อภินฺนํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ, ปุพฺพภาเค วา สติปิ วิสยเภเท อตฺถสิทฺธิยํ ตสฺส เอกวิสยตาวาติ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถา หิ ทฺวตฺติํสากาเร กมฺมํ กโรนฺตสฺส โยคิโน ยทิปิ ปุพฺพภาเค วิสุํ วิสุํ โกฏฺฐาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺตติ, อปรภาเค ปน เอกสฺมิํ ขเณ เอกสฺมิํเยว โกฏฺฐาเส อตฺถสิทฺธิ โหติ, น สพฺเพสุ, เอวมิธาปีติฯ ตตฺถ สิยา – ยถา ปฏิกฺกูลภาวสามญฺเญน ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐาเน อเภทโต มนสิกาโร ปวตฺตติ, เอวํ อิธ ธาตุภาวสามญฺเญน อเภทโต มนสิกาโร ปวตฺตตีติ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ? นยิทเมวํฯ ตตฺถ หิ ปณฺณตฺติสมติกฺกมโต ปฏฺฐาย ปฏิกฺกูลวเสเนว สพฺพตฺถ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ, อิธ ปน สภาวสรส__ลกฺข__ณโต ธาตุโย มนสิ กาตพฺพา, น ธาตุภาวสามญฺญโตฯ เตเนวาห ‘‘สภาวูป__ลกฺข__ณวเสน สนฺนิฏฺฐาน’’นฺติฯ กิํ วา เอเตน ปปญฺเจน, อญฺเญหิ เอกูนจตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนหิ อสํสฏฺฐํ จตุธาตุววตฺถานํ นาม เอกํ กมฺมฏฺฐานนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘จตุธาตุววตฺถานสฺส ภาวนานิทฺเทโส’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ จตุธาตุววตฺถานํ ภาวนาว? สจฺจํ ภาวนาว, สกิํ ปวตฺตํ ปน ววตฺถานํ, ตสฺส พหุลีกาโร ภาวนาติ วจนเภเทน วุตฺตํฯ กถํ ปน ภาวนา นิทฺทิสียติ ตสฺสา วจีโคจราติกฺกนฺตภาวโตติ? นายํ โทโส ภาวนตฺเถ ภาวนาโวหารโตฯ ภาวนตฺโถ หิ กมฺมฏฺฐานปริคฺคโห อิธ ‘‘ภาวนา’’ติ อธิปฺเปโตฯสภาวูป__ลกฺข__ณวเสนาติ กกฺขฬตฺตาทิกสฺส ส__ลกฺข__ณสฺส อุปธารณวเสนฯ อิทํ หิ กมฺมฏฺฐานํ ปถวีกสิณาทิกมฺมฏฺฐานํ วิย น ปณฺณตฺติมตฺตสลฺ__ลกฺข__ณวเสน, นีลกสิณาทิกมฺมฏฺฐานํ วิย น นีลาทิวณฺณสลฺ__ลกฺข__ณวเสน, นาปิ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ วิย สงฺขารานํ อนิจฺจตาทิสามญฺญ__ลกฺข__ณสลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺตติ, อถ โข ปถวีอาทีนํ สภาวสลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺตติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สภาวูป__ลกฺข__ณวเสนา’’ติ, กกฺขฬตฺตาทิกสฺส ส__ลกฺข__ณสฺส อุปธารณวเสนาติ อตฺโถฯ">…น วุตฺตํ ‘‘สภาวูป__ลกฺข__ณวเสนา’’ติ, กกฺขฬตฺตาทิกสฺส ส__ลกฺข__ณสฺส อุปธารณวเสนาติ อตฺโถฯ

[433 อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺฐานิ อุปาทารูปานิ __ลกฺข__ณาทิโต นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อุปาทารูเปสุฯ รูเป, รูปสฺส วา อภิฆาโต รูปาภิฆาโต, ตํ อรหตีติ รูปาภิฆาตารโห, รูปาภิฆาโต โหตุ วา มา วา เอวํสภาโว จตุนฺนํ ภูตานํ ปสาโท รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาโท, เอวํ__ลกฺข__ณํ จกฺขูติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปจฺจยนฺตรสหิโต เอว จกฺขุปสาโท รูปาภิหนนวเสน ปวตฺตติ, น เกวโลฯ ตสฺมา ตํสภาวตาว ปมาณํ, น รูปาภิฆาโตติ ทสฺสนตฺถํ รูปาภิฆาตารหตา วุตฺตา ยถา วิปาการหํ กุสลากุสลนฺติฯ อภิฆาโต จ วิสยวิสยีนํ อญฺญมญฺญํ อภิมุขีภาโว โยคฺยเทสาวฏฺฐานํ อภิฆาโต วิยาติ กตฺวาฯ โส รูเป จกฺขุสฺส, รูปสฺส วา จกฺขุมฺหิ โหติฯ เตนาห ‘‘ยํ จกฺขุ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ รูปมฺหิ สนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ ปฏิหญฺญิ วา’’ติ, ‘‘ยมฺหิ จกฺขุมฺหิ อนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปฏิหญฺญิ วา ปฏิหญฺญติ วา’’ติ (ธ. ส. 597) จ อาทิฯ ปริปุณฺณาปริปุณฺณายตนตฺตภาวนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส นิทานภูตา กามตณฺหา, รูปตณฺหา จ ตทายตนิกภวปตฺถนาภาวโต ทฏฺฐุกามตาทิโวหารํ อรหตีติ ทุติยนโย สพฺพตฺถ วุตฺโตฯ ตตฺถ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมํ สมุฏฺฐานํ เอเตสนฺติ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานานิฯ เอวํวิธานํ ภูตานํ ปสาโท ทฏฺฐุกามตา…เป.… ปสาโท, เอวํ__ลกฺข__ณํ จกฺขุฯ ตสฺส ตสฺส หิ ภวสฺส มูลการณภูตา ตณฺหา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว อุปฺปชฺชนารหายตนวิสยาปิ นาม โหตีติ กามตณฺหาทีนํ ทฏฺฐุกามตาทิโวหารารหตา วุตฺตาฯทฏฺฐุกามตาติ หิ ทฏฺฐุมิจฺฉา, รูปตณฺหาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ทฏฺฐุกามตาย, เสสานญฺจ ตํตํอตฺตภาวนิพฺพตฺตกกมฺมายูหนกฺขณโต สติ ปุริมนิพฺพตฺติยํ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, อสติ ปน มคฺเคน อสมุคฺฆาติตภาโวเยว การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ">…ถ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อุปาทารูเปสุฯ …

สพฺโพ จายํ วิภาโค __ลกฺข__ณสนฺนิสฺสิโต วุตฺโตติ กตฺวา อาห ‘‘โอกาสวเสน จาปี’’ติอาทิฯ สุขาปีติ ปิ-สทฺเทน อทุกฺขมสุขํ สมฺปิณฺเฑติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ ภูมีสุฯ ยถานุรูปนฺติ ยา ยา เวทนา ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตทนุรูปํฯ วตฺถุวเสนาติ ยํ วตฺถุํ อารพฺภ เวทนา ปวตฺตติ, ตสฺส วเสนาปิฯ หีนวตฺถุกาติ หีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา กงฺคุภตฺตํ ภุญฺชนฺตสฺส เวทนา หีนวตฺถุกตาย โอฬาริกาฯ สาลิมํโสทนํ ภุญฺชนฺตสฺส ปณีตวตฺถุกตาย สุขุมาติฯ[503 อาทินา นเยนาติ สพฺพํ ปาฬิคติํ อามสติฯ ชาติอาทิวเสน อสมานโกฏฺฐาสตา วิสภาคตาฯ ทุกฺขวิปากตาทิวเสน อสทิสกิจฺจตา อสํสฏฺฐตา, น อสมฺปโยโคฯ ยทิ สิยา, ทูรวิปริยาเยน สนฺติกํ โหตีติ สํสฏฺฐตา สนฺติกตา อาปชฺชติ, น จ เวทนาย เวทนาสมฺปโยโค อตฺถิฯ สนฺติกปทวณฺณนาย จ ‘‘สภาคโต จ สริกฺขโต จา’’ติ วกฺขตีติ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสทิสสภาวตา อสริกฺขตาฯ สพฺพวาเรสูติ โอฬาริกสุขุมเภเท วุตฺตนยานุสาเรน วตฺตพฺเพสุ สพฺเพสุ วาเรสุฯ ชาติอาทิวเสน สมานโกฏฺฐาสตา สภาคตา, ทุกฺขวิปากตาทิวเสน ปน สทิสสภาวตา สริกฺขตาฯ เตนาห ‘‘อกุสลา ปน…เป.… สนฺติเก’’ติฯอิติ เวทนากฺขนฺธสฺส อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ">… วิภาโค __ลกฺข__ณสนฺนิสฺสิโต วุตฺโตติ กตฺวา อาห ‘‘โอกาสวเสน จาปี’’ติอาทิฯ สุขาปีติ ป…

[532 พาธน__ลกฺข__ณนฺติ เอตฺถ ทุกฺขทุกฺขตนฺนิมิตฺตภาโว, อุทยวยปฏิปีฬิตภาโว วา พาธนํฯ ภวาทีสุ ชาติอาทิวเสน, จกฺขุโรคาทิวเสน จ อเนกทา ทุกฺขสฺส ปวตฺตนเมว ปุคฺคลสฺส สนฺตาปนํ, ตทสฺส กิจฺจํ รโสติ สนฺตาปนรสํฯ ปวตฺตินิวตฺตีสุ สํสารวิโมกฺเขสุ ปวตฺติ หุตฺวา คยฺหตีติ ปวตฺติปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปภวติ เอตสฺมา ทุกฺขํ นิพฺพตฺตติ, ปุริมภเวน ปจฺฉิมภโว ฆฏิโต สํยุตฺโต หุตฺวา ปวตฺตตีติ ปภาโวฯ ‘‘เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต, นิพฺพตฺตติ ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ (ธ. ป. 338; เนตฺติ. 30) เอวํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปาทนํ อนุปจฺเฉทกรณํฯ ภวนิสฺสรณนิวารณํ ปลิโพโธฯ ตณฺหกฺขยาทิภาเวน สพฺพทุกฺขสนฺตตา สนฺติฯ อจฺจุติรสนฺติ อจฺจุติสมฺปตฺติกํ อจวนกิจฺจํ วาฯ กิจฺจนฺติ จ จวนาภาวํ กิจฺจมิว กตฺวา ปริยาเยน วุตฺตํ, อจวนญฺจสฺส สภาวาปริจฺจชนํ อวิการิตา ทฏฺฐพฺพาฯ ปญฺจกฺขนฺธนิมิตฺตสุญฺญตาย อวิคฺคหํ หุตฺวา คยฺหตีติ อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํฯ อนุสยสมุจฺฉินฺทเนน สํสารจารกโต นิคฺคมนูปายภาโว นิยฺยานํฯ สพฺพกิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรธนํ กิเลสปฺปหานกรณํฯ นิมิตฺตโต, ปวตฺตโต จ จิตฺตสฺส วุฏฺฐานํ หุตฺวา คยฺหตีติ วุฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานํฯ[533]] อสุวณฺณาทิ สุวณฺณาทิ วิย ทิสฺสมานํ มายาติ วตฺถุสพฺภาวา ตสฺสา วิปรีตตา วุตฺตาฯ อุทกํ วิย ทิสฺสมานา ปน มรีจิ อุปคตานํ ตุจฺฉาฯ วตฺถุมตฺตมฺปิ ตสฺสา น ทิสฺสตีติ วิสํวาทิกา วุตฺตาฯ มรีจิมายาอตฺตวิธุโร ภาโว ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโวฯ อริยญาณสฺสาติ อริยสฺส อวิตถคฺคาหกสฺส ญาณสฺส, เตน ปฏิเวธญาณํ วิย ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ คหิตํ โหติฯ เตสํ โคจรภาโว ปฏิวิชฺชิตพฺพตา, อารมฺมณภาโว จ ทฏฺฐพฺโพฯ อคฺคิ__ลกฺข__ณํ อุณฺหตฺตํฯ ตญฺหิ กตฺถจิ กฏฺฐาทิอุปาทานเภเท วิสํวาทกํ, วิปรีตํ, อภูตํ วากทาจิปิ น โหติฯ ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา, อโถ มรณธมฺมิโน’’ติ (อ. นิ. 3.39; 5.57) เอวํ วุตฺตา ชาติอาทิกา โลกปกติฯ เอกจฺจานํ ติรจฺฉานานํ ติริยํ ทีฆตา, มนุสฺสาทีนํ อุทฺธํ ทีฆตา, วุทฺธินิฏฺฐํ ปตฺตานํ ปุน อวฑฺฒนนฺติ เอวมาทิกา จ โลกปกตีติ วทนฺติฯ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวสุ ปจฺฉิโม ตถตาฯ ปฐโม อวิตถตา, มชฺฌิโม อนญฺญตตาติ อยเมเตสํ วิเสโส,">[532]] พาธน__ลกฺข__ณนฺติ เอตฺถ ทุกฺขทุกฺขตนฺนิมิตฺตภาโว, อุทยวยปฏิปีฬิตภาโว วา พาธนํฯ…

[715 โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตวเสนาติ โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตปุคฺคลวเสน, โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตกาลวเสน วาฯอยมตฺโถติ อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน สงฺขารานํ อติอิตฺตรขณตาสงฺขาโต อตฺโถฯชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ สุขทุกฺขาติ สุขทุกฺขเวทนาฯ อุเปกฺขาปิ หิ สุขทุกฺขาสุ เอว อนฺโตคธา อิฏฺฐานิฏฺฐภาวโตฯ อตฺตภาโวติ ชีวิตเวทนาวิญฺญาณานิ ฐเปตฺวา อวสิฏฺฐธมฺมา วุตฺตาฯ สญฺญาติ เกจิฯ เกวลาติ อตฺตนา นิจฺจภาเวน วา อโวมิสฺสาฯ เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ เอเกเกน จิตฺเตน สหิตาฯ ลหุโส วตฺตเต ขโณติ วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติอิตฺตโร ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติฯจุลฺลาสีติสหสฺสานิ กปฺปนฺติ จตุราสีติสหสฺสปริมาณํ กปฺปํ, อจฺจนฺตสํโยเค เอตํ อุปโยควจนํฯ กปฺปนฺติ จ สามญฺญวเสน เอกวจนํฯ มรูติ เทวาฯ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตาติ เอวํ จิรชีวิโนปิ เต ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สหิตา หุตฺวา น ติฏฺฐนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตสมฺปิ สนฺตาเน ชีวิตาทีนิ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สห น ติฏฺฐนฺติ, เอเกน จิตฺเตน สห อุปฺปนฺนานิ เตเนว สห นิรุชฺฌนโต ยาว ทุติยา น ติฏฺฐนฺตีติฯเย นิรุทฺธา มรนฺตสฺสาติ จวนฺตสฺส สตฺตสฺส จุติจิตฺเตน สทฺธิํ นิรุทฺธาติ วตฺตพฺพา เย ขนฺธาฯ ติฏฺฐมานสฺส วา อิธาติ เย วา อิธ ปวตฺติยํ ติฏฺฐนฺตสฺส ธรนฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา นิรุทฺธกฺขนฺธาฯ สพฺเพปิ สทิสา เต สพฺเพปิ เอกสทิสา อตฺถงฺคตา อปฺปฏิสนฺธิกา ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน วิคตาฯ ยถา หิ จุติกฺขนฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, เอวํ ตโต ปุพฺเพปิ ขนฺธาฯ ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตนฺติ อธิปฺปาโยฯอนนฺตรา จ เย ภคฺคาติ เย สงฺขารา อนนฺตรเมว ภคฺคา นิรุทฺธาฯ เย จ ภคฺคา อนาคเตติ เย จ สงฺขารา อนาคเต ภคฺคา ภญฺชนสีลา ภิชฺชิสฺสนฺติฯ ตทนฺตรา นิรุทฺธานนฺติ เตสํ อตีตานาคตานํ อนฺตรา เวมชฺเฌ ปจฺจุปฺปนฺนตํ ปตฺวา นิรุทฺธานํ ภคฺคานํฯ เวสมํ นตฺถิ __ลกฺข__เณติ เตสํ ติวิธานมฺปิ ภงฺค__ลกฺข__ณนิมิตฺตํ วิสมตา วิสทิสตา นตฺถิฯ">…ฯ เวสมํ นตฺถิ __ลกฺข__เณติ เตสํ ติวิธานมฺปิ ภงฺค__ลกฺข__ณนิมิตฺตํ วิสมตา วิสทิสตา นตฺถิฯ

[740 ธุวภาวปฏิกฺเขปโต น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, ขนฺธปญฺจกํฯ ยถาห ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนิจฺจํ, เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. 3.172)ฯ ตตฺถ การณํ วทนฺโต ‘‘อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา’’ติ อาหฯ อุปฺปาโท นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ, วโย วิปริณาม__ลกฺข__ณํ, อญฺญถตฺตํ ชรา, เตสํ สพฺภาวโตติ อตฺโถฯ หุตฺวา อภาวโตติ อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสนโตฯ เอตฺถ จ ปุริเมน ชาติชรามรณสพฺภาวโต อนิจฺจนฺติ ทสฺเสติ, ทุติเยน ปากภาววิทฺธํสาภาวโตฯ ยสฺส ภาเวน ขนฺธปญฺจกํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ อนิจฺจ__ลกฺข__ณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺปาทวยญฺญถตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตน หิ ตํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ __ลกฺข__ียติฯ อาการวิกาโรติ อาการวิกติฯ อภาวากาโร หิ วิกติรูเปน ลพฺภติ, วิรูปตฺตา น อุปฺปาทากาโรฯ อาการวิกาโรติ วา อาการวิเสโสฯ หุตฺวา อภาโว หิ ปากภาวโต ภินฺโน วิทฺธํสาภาวตฺตา ตตฺถ จ อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ นิรุฬฺหํฯ อนิจฺจากาโร หิ ทุกฺขานตฺตากาเรหิ วิย อุปฺปาทาการโต จ วิสิฏฺโฐฯ ตถา หิ สทฺทสฺส วิทฺธํสาภาโว สงฺขตภาเวนปิ สาธียติฯสงฺขตภาโว จ อตฺถโต อุปฺปาทวนฺตตาฯ อุปฺปาโท จ ปากภาวสาธิตา ธรมานาวตฺถาฯ อิมินา นเยน ทุกฺขานตฺตา__ลกฺข__ณานิ เวทิตพฺพานิฯ อปิจ ยถา นิจฺจปฏิกฺเขปโต อนิจฺจนฺติ นิจฺจาการปฏิกฺเขปโต ยถาวุตฺโต อภาวาการสงฺขาโต อนิจฺจากาโร อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ, เอวํ สุขปฏิกฺเขปโต ทุกฺขนฺติ สุขาการปฏิกฺเขปโต อภิณฺหปฏิปีฬนาการสงฺขาโต ทุกฺขากาโร ทุกฺข__ลกฺข__ณํ, ตถา อตฺตปฏิกฺเขปโต อนตฺตาติ อตฺตาการปฏิกฺเขปโต อวสวตฺตนาการสงฺขาโต อนตฺตากาโร อนตฺต__ลกฺข__ณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เต ยิเม ตโยปิ อาการา อสภาวธมฺมตฺตา ขนฺธปริยาปนฺนา น โหนฺติฯ ขนฺเธหิ วินา อนุปลพฺภนียโต ขนฺธวินิมุตฺตาปิ น โหนฺติฯ ขนฺเธ ปน อุปาทาย โวหารวเสน ลพฺภมานา ตทาทีนววิภาวนาย วิเสสการณภูตา ตชฺชาปญฺญตฺติวิเสสาติ เวทิตพฺพาฯตยิทํ สพฺพมฺปีติ ยถาวุตฺต__ลกฺข__ณตฺตยญฺเจว __ลกฺข__ิตพฺพญฺจ ขนฺธปญฺจกํฯ ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาเณน ยาถาวสรสโต สลฺลกฺเขตี’’ติ อิทํ ตทตฺเถ ตพฺโพหารวเสน วุตฺตํฯ อุทยพฺพยญาณตฺถญฺหิ __ลกฺข__ณารมฺมณิกวิปสฺสนา ‘‘อุทยพฺพยญาณ’’นฺติ กถิตาฯ">… ตํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ __ลกฺข__ียติฯ อาการวิกาโรติ อาการวิกติฯ อภาวากาโร หิ วิกติรูเปน ล…