3. กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทโส[38] อิทานิ ยสฺมา เอวํ ธุตงฺคปริหรณสมฺปาทิเตหิ อปฺปิจฺฉตาทีหิ คุเณหิ ปริโยทาเต อิมสฺมิํ สีเล ปติฏฺฐิเตน ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ วจนโต จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺโฐ สมาธิ ภาเวตพฺโพฯ โส จ อติสงฺเขปเทสิตตฺตา วิญฺญาตุมฺปิ ตาว น สุกโร, ปเคว ภาเวตุํ, ตสฺมา ตสฺส วิตฺถารญฺจ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุํ อิทํ ปญฺหากมฺมํ โหติฯโก สมาธิ? เกนฏฺเฐน สมาธิ? กานสฺส __ลกฺข__ณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ? กติวิโธ สมาธิ? โก จสฺส สํกิเลโส? กิํ โวทานํ? กถํ ภาเวตพฺโพ? สมาธิภาวนาย โก อานิสํโสติ?ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํฯ โก สมาธีติ สมาธิ พหุวิโธ นานปฺปการโกฯ ตํ สพฺพํ วิภาวยิตุํ อารพฺภมานํ วิสฺสชฺชนํ อธิปฺเปตญฺเจว อตฺถํ น สาเธยฺย, อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺย, ตสฺมา อิธาธิปฺเปตเมว สนฺธาย วทาม, กุสลจิตฺเตกคฺคตา สมาธิฯเกนฏฺเฐน สมาธีติ สมาธานฏฺเฐน สมาธิฯ กิมิทํ สมาธานํ นาม? เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ สมํ สมฺมา จ อาธานํ, ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา ยสฺส ธมฺมสฺสานุภาเวน เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกา สมํ สมฺมา จ อวิกฺขิปมานา อวิปฺปกิณฺณา จ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อิทํ สมาธานนฺติ เวทิตพฺพํฯกานสฺส __ลกฺข__ณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ เอตฺถ ปน อวิกฺเขป__ลกฺข__โณ สมาธิ, วิกฺเขปวิทฺธํสนรโส, อวิกมฺปนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ วจนโต ปน สุขมสฺส ปทฏฺฐานํฯ[39]] กติวิโธ สมาธีติ อวิกฺเขป__ลกฺข__เณน ตาว เอกวิโธฯ อุปจารอปฺปนาวเสน ทุวิโธ, ตถา โลกิยโลกุตฺตรวเสน สปฺปีติกนิปฺปีติกวเสน สุขสหคตอุเปกฺขาสหคตวเสน จฯ

ตตฺร สํหาริมํ จตูสุ ทณฺฑเกสุ ปิโลติกํ วา จมฺมํ วา กฏสารกํ วา พนฺธิตฺวา ตตฺถ อปนีตติณมูลสกฺขรกถลิกาย สุมทฺทิตาย มตฺติกาย วุตฺตปฺปมาณํ วฏฺฏํ ลิมฺเปตฺวา กาตพฺพํฯ ตํ ปริกมฺมกาเล ภูมิยํ อตฺถริตฺวา โอโลเกตพฺพํฯ ตตฺรฏฺฐกํ ภูมิยํ ปทุมกณฺณิกากาเรน ขาณุเก อาโกเฏตฺวา วลฺลีหิ วินนฺธิตฺวา กาตพฺพํฯ ยทิ สา มตฺติกา นปฺปโหติ, อโธ อญฺญํ ปกฺขิปิตฺวา อุปริภาเค สุปริโสธิตาย อรุณวณฺณาย มตฺติกาย วิทตฺถิจตุรงฺคุลวิตฺถารํ วฏฺฏํ กาตพฺพํฯ เอตเทว หิ ปมาณํ สนฺธาย ‘‘สุปฺปมตฺตํ วา สราวมตฺตํ วา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สานฺตเก โน อนนฺตเก’’ติอาทิ ปนสฺส ปริจฺเฉทตฺถาย วุตฺตํฯ[56]] ตสฺมา เอวํ วุตฺตปฺปมาณปริจฺเฉทํ กตฺวา รุกฺขปาณิกา วิสภาควณฺณํ สมุฏฺฐเปติฯ ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ปาสาณปาณิกาย ฆํเสตฺวา สมํ เภรีตลสทิสํ กตฺวา ตํ ฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา นฺหตฺวา อาคนฺตฺวา กสิณมณฺฑลโต อฑฺฒเตยฺยหตฺถนฺตเร ปเทเส ปญฺญตฺเต วิทตฺถิจตุรงฺคุลปาทเก สุอตฺถเต ปีเฐ นิสีทิตพฺพํฯ ตโต ทูรตเร นิสินฺนสฺส หิ กสิณํ น อุปฏฺฐาติ, อาสนฺนตเร กสิณโทสา ปญฺญายนฺติฯ อุจฺจตเร นิสินฺเนน คีวํ โอนมิตฺวา โอโลเกตพฺพํ โหติ, นีจตเร ชณฺณุกานิ รุชนฺติฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนว นิสีทิตฺวา ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา’’ติอาทินา นเยน กาเมสุ อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา กามนิสฺสรเณ สพฺพทุกฺขสมติกฺกมุปายภูเต เนกฺขมฺเม ชาตาภิลาเสน พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณานุสฺสรเณน ปีติปาโมชฺชํ ชนยิตฺวา ‘‘อยํ ทานิ สา สพฺพพุทฺธ ปจฺเจกพุทฺธ อริยสาวเกหิ ปฏิปนฺนา เนกฺขมฺมปฏิปทา’’ติ ปฏิปตฺติยา สญฺชาตคารเวน ‘‘อทฺธา อิมาย ปฏิปทาย ปวิเวกสุขรสสฺส ภาคี ภวิสฺสามี’’ติ อุสฺสาหํ ชนยิตฺวา สเมน อากาเรน จกฺขูนิ อุมฺมีเลตฺวา นิมิตฺตํ คณฺหนฺเตน ภาเวตพฺพํฯอติอุมฺมีลยโต หิ จกฺขุ กิลมติ, มณฺฑลญฺจ อติวิภูตํ โหติ, เตนสฺส นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติฯ อติมนฺทํ อุมฺมีลยโต มณฺฑลมวิภูตํ โหติ, จิตฺตญฺจ ลีนํ โหติ, เอวมฺปิ นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา อาทาสตเล มุขนิมิตฺตทสฺสินา วิย สเมนากาเรน จกฺขูนิ อุมฺมีเลตฺวา นิมิตฺตํ คณฺหนฺเตน ภาเวตพฺพํ, น วณฺโณ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ, น __ลกฺข__ณํ มนสิกาตพฺพํฯ

ยถา เจตาสมตฺถโต เอกีภาโว, เอวํ สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิฯ ปญฺญา เอว หิ สา กิจฺจวเสน ทฺวิธา ภินฺนาฯ ยถา หิ ปุริสสฺส สายํ เคหํ ปวิฏฺฐํ สปฺปํ อชปททณฺฑํ คเหตฺวา ปริเยสมานสฺส ตํ ถุสโกฏฺฐเก นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘สปฺโป นุ โข, โน’’ติ อวโลเกนฺตสฺส โสวตฺติกตฺตยํ ทิสฺวา นิพฺเพมติกสฺส ‘‘สปฺโป, น สปฺโป’’ติ วิจินเน มชฺฌตฺตตา โหติ, เอวเมว ยา อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาญาเณน __ลกฺข__ณตฺตเย ทิฏฺเฐ สงฺขารานํ อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตตา อุปฺปชฺชติ, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา นามฯ ยถา ปน ตสฺส ปุริสสฺส อชปททณฺเฑน คาฬฺหํ สปฺปํ คเหตฺวา ‘‘กิํ ตาหํ อิมํ สปฺปํ อวิเหเฐนฺโต อตฺตานญฺจ อิมินา อฑํสาเปนฺโต มุญฺเจยฺย’’นฺติ มุญฺจนาการเมว ปริเยสโต คหเณ มชฺฌตฺตตา โหติฯ เอวเมว ยา __ลกฺข__ณตฺตยสฺส ทิฏฺฐตฺตา อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต สงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตตา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา นามฯ อิติ วิปสฺสนุเปกฺขาย สิทฺธาย สงฺขารุเปกฺขาปิ สิทฺธาว โหติฯ อิมินา ปเนสา วิจินนคฺคหเณสุ มชฺฌตฺตสงฺขาเตน กิจฺเจน ทฺวิธา ภินฺนาติฯ วีริยุเปกฺขา ปน เวทนุเปกฺขา จ อญฺญมญฺญญฺจ อวเสสาหิ จ อตฺถโต ภินฺนา เอวาติฯอิติ อิมาสุ อุเปกฺขาสุ ฌานุเปกฺขา อิธาธิปฺเปตาฯ สา มชฺฌตฺต__ลกฺข__ณา, อนาโภครสา, อพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานา, ปีติวิราคปทฏฺฐานาติฯ เอตฺถาห, นนุ จายมตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ, สา จ ปฐมทุติยชฺฌาเนสุปิ อตฺถิฯ ตสฺมา ตตฺราปิ อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา, สา กสฺมา น วุตฺตาติฯ อปริพฺยตฺตกิจฺจโตฯ อปริพฺยตฺตญฺหิ ตสฺสา ตตฺถ กิจฺจํ วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตาฯ อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา, ตสฺมา วุตฺตาติฯนิฏฺฐิตา อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอตสฺสสพฺพโส อตฺถวณฺณนาฯ[85]] อิทานิ สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโตฯ สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนฯ ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ วุตฺตํฯ ตตฺถ สรณ__ลกฺข__ณา สติ, อสมฺมุสฺสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานาฯ อสมฺโมห__ลกฺข__ณํ สมฺปชญฺญํ, ตีรณรสํ, ปวิจยปจฺจุปฏฺฐานํฯ"

วิเสสโต เจตฺถ อุทฺธุมาตกํ สรีรสณฺฐานวิปตฺติปฺปกาสนโต สณฺฐานราคิโน สปฺปายํฯ วินีลกํ ฉวิราควิปตฺติปฺปกาสนโต สรีรวณฺณราคิโน สปฺปายํฯ วิปุพฺพกํ กายวณปฏิพทฺธสฺส ทุคฺคนฺธภาวสฺส ปกาสนโต มาลาคนฺธาทิวเสน สมุฏฺฐาปิตสรีรคนฺธราคิโน สปฺปายํฯ วิจฺฉิทฺทกํ อนฺโตสุสิรภาวปฺปกาสนโต สรีเร ฆนภาวราคิโน สปฺปายํฯ วิกฺขายิตกํ มํสุปจยสมฺปตฺติวินาสปฺปกาสนโต ถนาทีสุ สรีรปฺปเทเสสุ มํสุปจยราคิโน สปฺปายํฯ วิกฺขิตฺตกํ องฺคปจฺจงฺคานํ วิกฺเขปปฺปกาสนโต องฺคปจฺจงฺคลีลาราคิโน สปฺปายํฯ หตวิกฺขิตฺตกํ สรีรสงฺฆาตเภทวิการปฺปกาสนโต สรีรสงฺฆาตสมฺปตฺติราคิโน สปฺปายํฯ โลหิตกํ โลหิตมกฺขิตปฏิกฺกูลภาวปฺปกาสนโต อลงฺการชนิตโสภราคิโน สปฺปายํฯ ปุฬวกํ กายสฺส อเนกกิมิกุลสาธารณภาวปฺปกาสนโต กาเย มมตฺตราคิโน สปฺปายํฯ อฏฺฐิกํ สรีรฏฺฐีนํ ปฏิกฺกูลภาวปฺปกาสนโต ทนฺตสมฺปตฺติราคิโน สปฺปายนฺติ เอวํ ราคจริตเภทวเสนาปิ ทสธา อสุภปฺปเภโท วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯยสฺมา ปน ทสวิเธปิ เอตสฺมิํ อสุเภ เสยฺยถาปิ นาม อปริสณฺฐิตชลาย สีฆโสตาย นทิยา อริตฺตพเลเนว นาวา ติฏฺฐติ, วินา อริตฺเตน น สกฺกา ฐเปตุํ, เอวเมว ทุพฺพลตฺตา อารมฺมณสฺส วิตกฺกพเลเนว จิตฺตํ เอกคฺคํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, วินา วิตกฺเกน น สกฺกา ฐเปตุํ, ตสฺมา ปฐมชฺฌานเมเวตฺถ โหติ, น ทุติยาทีนิฯปฏิกฺกูเลปิ จ เอตสฺมิํ อารมฺมเณ ‘‘อทฺธา อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณมฺหา ปริมุจฺจิสฺสามี’’ติ เอวมานิสํสทสฺสาวิตาย เจว นีวรณสนฺตาปปฺปหาเนน จ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ‘‘พหุํ ทานิ เวตนํ ลภิสฺสามี’’ติ อานิสํสทสฺสาวิโน ปุปฺผฉฑฺฑกสฺส คูถราสิมฺหิ วิย, อุสฺสนฺนพฺยาธิทุกฺขสฺส โรคิโน วมนวิเรจนปฺปวตฺติยํ วิย จฯ[122]] ทสวิธมฺปิ เจตํ อสุภํ __ลกฺข__ณโต เอกเมว โหติฯ ทสวิธสฺสาปิ เหตสฺส อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลภาโว เอว __ลกฺข__ณํฯ"

ตเทตํ อิมินา __ลกฺข__เณน น เกวลํ มตสรีเร, ทนฺตฏฺฐิกทสฺสาวิโน ปน เจติยปพฺพตวาสิโน มหาติสฺสตฺเถรสฺส วิย, หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ โอโลเกนฺตสฺส สงฺฆรกฺขิตตฺเถรูปฏฺฐากสามเณรสฺส วิย จ ชีวมานกสรีเรปิ อุปฏฺฐาติฯ ยเถว หิ มตสรีรํ, เอวํ ชีวมานกมฺปิ อสุภเมวฯ อสุภ__ลกฺข__ณํ ปเนตฺถ อาคนฺตุเกน อลงฺกาเรน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น ปญฺญายติฯ ปกติยา ปน อิทํ สรีรํ นาม อติเรกติสตอฏฺฐิกสมุสฺสยํ อสีติสตสนฺธิสงฺฆฏิตํ นวนฺหารุสตนิพนฺธนํ นวมํสเปสิสตานุลิตฺตํ อลฺลจมฺมปริโยนทฺธํ ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ เมทกถาลิกา วิย นิจฺจุคฺฆริตปคฺฆริตํ กิมิสงฺฆนิเสวิตํ โรคานํ อายตนํ ทุกฺขธมฺมานํ วตฺถุ ปริภินฺนปุราณคณฺโฑ วิย นวหิ วณมุเขหิ สตตวิสฺสนฺทนํฯ ยสฺส อุโภหิ อกฺขีหิ อกฺขิคูถโก ปคฺฆรติ, กณฺณพิเลหิ กณฺณคูถโก, นาสาปุเฏหิ สิงฺฆาณิกา, มุขโต อาหารปิตฺตเสมฺหรุธิรานิ, อโธทฺวาเรหิ อุจฺจารปสฺสาวา, นวนวุติยา โลมกูปสหสฺเสหิ อสุจิเสทยูโส ปคฺฆรติฯ นีลมกฺขิกาทโย สมฺปริวาเรนฺติฯ ยํ ทนฺตกฏฺฐมุขโธวนสีสมกฺขนนหานนิวาสนปารุปนาทีหิ อปฺปฏิชคฺคิตฺวา ยถาชาโตว ผรุสวิปฺปกิณฺณเกโส หุตฺวา คาเมน คามํ วิจรนฺโต ราชาปิ ปุปฺผฉฑฺฑกจณฺฑาลาทีสุ อญฺญตโรปิ สมสรีรปฏิกฺกูลตาย นิพฺพิเสโส โหติ, เอวํ อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลตาย รญฺโญ วา จณฺฑาลสฺส วา สรีเร เวมตฺตํ นาม นตฺถิฯ ทนฺตกฏฺฐมุขโธวนาทีหิ ปเนตฺถ ทนฺตมลาทีนิ ปมชฺชิตฺวา นานาวตฺเถหิ หิริโกปีนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นานาวณฺเณน สุรภิวิเลปเนน วิลิมฺปิตฺวา ปุปฺผาภรณาทีหิ อลงฺกริตฺวา ‘‘อหํ มม’’นฺติ คเหตพฺพาการปฺปตฺตํ กโรนฺติฯ ตโต อิมินา อาคนฺตุเกน อลงฺกาเรน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ตทสฺส ยาถาวสรสํ อสุภ__ลกฺข__ณํ อสญฺชานนฺตา ปุริสา อิตฺถีสุ, อิตฺถิโย จ ปุริเสสุ รติํ กโรนฺติฯ ปรมตฺถโต ปเนตฺถ รชฺชิตพฺพกยุตฺตฏฺฐานํ นาม อณุมตฺตมฺปิ นตฺถิฯ ตถา หิ เกสโลมนขทนฺตเขฬสิงฺฆาณิกอุจฺจารปสฺสาวาทีสุ เอกโกฏฺฐาสมฺปิ สรีรโต พหิ ปติตํ สตฺตา หตฺเถน ฉุปิตุมฺปิ น อิจฺฉนฺติ, อฏฺฏียนฺติ หรายนฺติ ชิคุจฺฉนฺติฯ ยํ ยํ ปเนตฺถ อวเสสํ โหติ, ตํ ตํ เอวํ ปฏิกฺกูลมฺปิ สมานํ อวิชฺชนฺธการปริโยนทฺธา อตฺตสิเนหราครตฺตา ‘‘อิฏฺฐํ กนฺตํ นิจฺจํ สุขํ อตฺตา’’ติ คณฺหนฺติฯ เต เอวํ คณฺหนฺตา อฏวิยํ กิํสุกรุกฺขํ ทิสฺวา รุกฺขโต อปติตปุปฺผํ ‘‘อยํ มํสเปสี’’ติ วิหญฺญมาเนน ชรสิงฺคาเลน สมานตํ อาปชฺชนฺติฯ ตสฺมา –

ยถา หิ จตุมหาปเถ ฐปิเต __ลกฺข__มฺหิ สพฺพทิสาหิ อาคตา สรสตฺติโตมรปาสาณาทโย นิปตนฺติ, เอวํ กาเยปิ สพฺพุปทฺทวา นิปตนฺติ ฯ สฺวายํ เตสมฺปิ อุปทฺทวานํ นิปาเตน มรณํ นิคจฺฉติเยวฯ เตนาห ภควา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิวเส นิกฺขนฺเต รตฺติยา ปฏิหิตาย อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ, พหุกา โข เม ปจฺจยา มรณสฺส, อหิ วา มํ ฑํเสยฺย, วิจฺฉิโก วา มํ ฑํเสยฺย, สตปที วา มํ ฑํเสยฺย, เตน เม อสฺส กาลงฺกิริยา, โส มมสฺส อนฺตราโย, อุปกฺขลิตฺวา วา ปปเตยฺยํ, ภตฺตํ วา เม ภุตฺตํ พฺยาปชฺเชยฺย, ปิตฺตํ วา เม กุปฺเปยฺย, เสมฺหํ วา เม กุปฺเปยฺย, สตฺถกา วา เม วาตา กุปฺเปยฺยุํ, เตน เม อสฺส กาลงฺกิริยา, โส มมสฺส อนฺตราโย’’ติฯ เอวํ (อ. นิ. 6.20) กายพหุสาธารณโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ[173]] อายุทุพฺพลโตติ อายุ นาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํฯ ตถา หิ สตฺตานํ ชีวิตํ อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธญฺเจว อิริยาปถูปนิพทฺธญฺจ สีตุณฺหูปนิพทฺธญฺจ มหาภูตูปนิพทฺธญฺจ อาหารูปนิพทฺธญฺจฯ ตเทตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ พหิ นิกฺขนฺตนาสิกวาเต ปน อนฺโต อปวิสนฺเต, ปวิฏฺเฐ วา อนิกฺขมนฺเต มโต นาม โหติฯ จตุนฺนํ อิริยาปถานมฺปิ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ อญฺญตรญฺญตรสฺส ปน อธิมตฺตตาย อายุสงฺขารา อุปจฺฉิชฺชนฺติฯ สีตุณฺหานมฺปิ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ อติสีเตน ปน อติอุณฺเหน วา อภิภูตสฺส วิปชฺชติฯ มหาภูตานมฺปิ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ ปถวีธาตุยา ปน อาโปธาตุอาทีนํ วา อญฺญตรญฺญตรสฺส ปโกเปน พลสมฺปนฺโนปิ ปุคฺคโล ปตฺถทฺธกาโย วา อติสาราทิวเสน กิลินฺนปูติกาโย วา มหาฑาหปเรโต วา สมฺภิชฺชมานสนฺธิพนฺธโน วา หุตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณาติฯ กพฬีการาหารมฺปิ ยุตฺตกาเล ลภนฺตสฺเสว ชีวิตํ ปวตฺตติ, อาหารํ อลภมานสฺส ปน ปริกฺขยํ คจฺฉตีติฯ เอวํ อายุทุพฺพลโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ[174]] อนิมิตฺตโตติ อววตฺถานโต, ปริจฺเฉทาภาวโตติ อตฺโถฯ สตฺตานํ หิ –ชีวิตํ พฺยาธิ กาโล จ, เทหนิกฺเขปนํ คติ;ปญฺเจเต ชีวโลกสฺมิํ, อนิมิตฺตา น นายเรฯ"

ยสฺมา จตสฺโสเปตา ภาเวตุกาเมน ปฐมํ หิตาการปฺปวตฺติวเสน สตฺเตสุ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, หิตาการปฺปวตฺติ__ลกฺข__ณา จ เมตฺตาฯ ตโต เอวํ ปตฺถิตหิตานํ สตฺตานํ ทุกฺขาภิภวํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา สมฺภาเวตฺวา วา ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติวเสน, ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติ__ลกฺข__ณา จ กรุณาฯ อเถวํ ปตฺถิตหิตานํ ปตฺถิตทุกฺขาปคมานญฺจ เนสํ สมฺปตฺติํ ทิสฺวา สมฺปตฺติปโมทนวเสน, ปโมทน__ลกฺข__ณา จ มุทิตาฯ ตโต ปรํ ปน กตฺตพฺพาภาวโต อชฺฌุเปกฺขกตฺตสงฺขาเตน มชฺฌตฺตากาเรน ปฏิปชฺชิตพฺพํ, มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติ__ลกฺข__ณา จ อุเปกฺขา ฯ ตสฺมา อิโต หิตาทิอาการวสา ปนาสํ ปฐมํ เมตฺตา วุตฺตา, อถ กรุณา มุทิตา อุเปกฺขาติ อยํ กโม เวทิตพฺโพฯยสฺมา ปน สพฺพาเปตา อปฺปมาเณ โคจเร ปวตฺตนฺติฯ อปฺปมาณา หิ สตฺตา เอตาสํ โคจรภูตาฯ เอกสตฺตสฺสาปิ จ เอตฺตเก ปเทเส เมตฺตาทโย ภาเวตพฺพาติ เอวํ ปมาณํ อคเหตฺวา สกลผรณวเสเนว ปวตฺตาติฯ เตน วุตฺตํ –วิสุทฺธิมคฺคาทิวสา จตสฺโส,หิตาทิอาการวสา ปนาสํ;กโม ปวตฺตนฺติ จ อปฺปมาเณ,ตา โคจเร เยน ตทปฺปมญฺญาติฯ[270]] เอวํ อปฺปมาณโคจรตาย เอก__ลกฺข__ณาสุ จาปิ เอตาสุ ปุริมา ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานิกาว โหนฺติฯ กสฺมา? โสมนสฺสาวิปฺปโยคโตฯ กสฺมา ปนายํ โสมนสฺเสน อวิปฺปโยโคติ? โทมนสฺสสมุฏฺฐิตานํ พฺยาปาทาทีนํ นิสฺสรณตฺตาฯ ปจฺฉิมา ปน อวเสสเอกชฺฌานิกาวฯ กสฺมา? อุเปกฺขาเวทนาสมฺปโยคโตฯ น หิ สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา อุเปกฺขาเวทนํ วินา วตฺตตีติฯ"

ตตฺถ ปฐมํ __ลกฺข__ณวจนํ, ทุติยํ อาการวจนํ, กกฺขฬ__ลกฺข__ณา หิ ปถวีธาตุ, สา ผรุสาการา โหติ, ตสฺมา ขริคตนฺติ วุตฺตาฯ อุปาทินฺนนฺติ ทฬฺหํ อาทินฺนํ, อหํ มมนฺติ เอวํ ทฬฺหํ อาทินฺนํ, คหิตํ ปรามฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ เสยฺยถิทนฺติ นิปาโตฯ ตสฺส ตํ กตมนฺติ เจติ อตฺโถฯ ตโต ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ มตฺถลุงฺคํ ปกฺขิปิตฺวา วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุ นิทฺทิฏฺฐาติ เวทิตพฺพาฯ ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจีติ อวเสเสสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ ปถวีธาตุ สงฺคหิตาฯวิสฺสนฺทนภาเวน ตํ ตํ ฐานํ อปฺโปตีติ อาโปฯ กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน นานาวิเธสุ อาเปสุ คตนฺติ อาโปคตํฯ กิํ ตํ? อาโปธาตุยา อาพนฺธน__ลกฺข__ณํฯเตชนวเสน เตโช, วุตฺตนเยเนว เตเชสุ คตนฺติ เตโชคตํฯ กิํ ตํ? อุณฺหตฺต__ลกฺข__ณํฯ เยน จาติ เยน เตโชธาตุคเตน กุปิเตน อยํ กาโย สนฺตปฺปติ, เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติฯ เยน จ ชีรียตีติ เยน อยํ กาโย ชีรติ, อินฺทฺริยเวกลฺลตํ พลปริกฺขยํ วลิปลิตาทิภาวญฺจ ปาปุณาติฯ เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน กุปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติฯ โส จ ปุคฺคโล ‘‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’’ติ กนฺทนฺโต สตโธตสปฺปิโคสีสจนฺทนาทิเลปญฺเจว ตาลวณฺฏวาตญฺจ ปจฺจาสีสติฯ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยเนตํ อสิตํ วา โอทนาทิ ปีตํ วา ปานกาทิ ขายิตํ วา ปิฏฺฐขชฺชกาทิ สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปุริมา ตโย เตโชธาตุสมุฏฺฐานาฯ ปจฺฉิโม กมฺมสมุฏฺฐาโนวฯวายนวเสน วาโย, วุตฺตนเยเนว วาเยสุ คตนฺติ วาโยคตํฯ กิํ ตํ? วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํฯ อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺกาทิปวตฺตกา อุทฺธํ อาโรหณวาตาฯ อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหณวาตาฯ กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตาฯ โกฏฺฐาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตาฯ องฺคมงฺคานุสาริโน วาตาติ ธมนิชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิญฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกา วาตาฯ อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกวาโตฯ ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโตฯ เอตฺถ จ ปุริมา ปญฺจ จตุสมุฏฺฐานาฯ

[343]] เอวํ เกสาทีสุ มนสิการํ ปวตฺเตตฺวา เยน สนฺตปฺปติ, อยํ อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตูติ, เยน ชีรียติ, เยน ปริฑยฺหติ, เยน อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, อยํ อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตูติ เอวํ เตโชโกฏฺฐาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ[344]] ตโต อุทฺธงฺคเม วาเต อุทฺธงฺคมวเสน ปริคฺคเหตฺวา อโธคเม อโธคมวเสน, กุจฺฉิสเย กุจฺฉิสยวเสน, โกฏฺฐาสเย โกฏฺฐาสยวเสน, องฺคมงฺคานุสาริมฺหิ องฺคมงฺคานุสาริวเสน, อสฺสาสปสฺสาเส อสฺสาสปสฺสาสวเสน ปริคฺคเหตฺวา อุทฺธงฺคมา วาตา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตูติ, อโธคมา วาตา นาม, กุจฺฉิสยา วาตา นาม, โกฏฺฐาสยา วาตา นาม, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา นาม, อสฺสาสปสฺสาสา วาตา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตูติ เอวํ วาโยโกฏฺฐาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ ตสฺเสวํ ปวตฺตมนสิการสฺส ธาตุโย ปากฏา โหนฺติฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติฯ[345]] ยสฺส ปน เอวํ ภาวยโต กมฺมฏฺฐานํ น อิชฺฌติ, เตน ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโต ภาเวตพฺพํฯ กถํ? วีสติยา โกฏฺฐาเสสุ ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติฯ ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติฯ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติฯทฺวาทสสุ โกฏฺฐาเสสุ อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติฯ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติฯ ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติฯจตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ เตน อวินิภุตฺตํ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติฯ ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติฯ อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติฯ"

ฉสุ โกฏฺฐาเสสุ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติฯ อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติฯ ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติฯ ตสฺเสวํ ววตฺถาปยโต ธาตุโย ปากฏา โหนฺติฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติฯ[346]] ยสฺส ปน เอวมฺปิ ภาวยโต กมฺมฏฺฐานํ น อิชฺฌติ, เตน ส__ลกฺข__ณวิภตฺติโต ภาเวตพฺพํฯ กถํ? ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เกสาทโย ปริคฺคเหตฺวา เกสมฺหิ ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปถวีธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติฯ ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติฯ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติฯ เอวํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส จตสฺโส จตสฺโส ธาตุโย ววตฺถเปตพฺพาฯ ตสฺเสวํ ววตฺถาปยโต ธาตุโย ปากฏา โหนฺติฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติฯอปิจ โข ปน วจนตฺถโต, กลาปโต, จุณฺณโต, __ลกฺข__ณาทิโต, สมุฏฺฐานโต, นานตฺเตกตฺตโต, วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโต, สภาควิสภาคโต, อชฺฌตฺติกพาหิรวิเสสโต, สงฺคหโต, ปจฺจยโต, อสมนฺนาหารโต, ปจฺจยวิภาคโตติ อิเมหิปิ อากาเรหิ ธาตุโย มนสิกาตพฺพาฯ[347]] ตตฺถ วจนตฺถโต มนสิกโรนฺเตน ปตฺถฏตฺตา ปถวีฯ อปฺโปติ อาปิยติ อปฺปายตีติ วา อาโปฯ เตชตีติ เตโชฯ วายตีติ วาโยฯ อวิเสเสน ปน ส__ลกฺข__ณธารณโต ทุกฺขาทานโต ทุกฺขาธานโต จ ธาตูติฯ เอวํ วิเสสสามญฺญวเสน วจนตฺถโต มนสิกาตพฺพาฯ[348]] กลาปโตติ ยา อยํ เกสา โลมาติอาทินา นเยน วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุ, ปิตฺตํ เสมฺหนฺติ จ อาทินา นเยน ทฺวาทสหากาเรหิ อาโปธาตุ นิทฺทิฏฺฐา, ตตฺถ ยสฺมา –"

อุปาทารูปํ จตุวีสติวิธํ – จกฺขุ, โสตํ, ฆานํ, ชิวฺหา, กาโย, รูปํ, สทฺโท, คนฺโธ, รโส, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, หทยวตฺถุ, กายวิญฺญตฺติ, วจีวิญฺญตฺติ, อากาสธาตุ, รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา , รูปสฺส กมฺมญฺญตา, รูปสฺส อุปจโย, รูปสฺส สนฺตติ, รูปสฺส ชรตา, รูปสฺส อนิจฺจตา, กพฬีกาโร อาหาโรติฯ[433]] ตตฺถ รูปาภิฆาตารหตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ วา จกฺขุ, รูเปสุ อาวิญฺฉนรสํ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯสทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ, โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ วา โสตํ, สทฺเทสุ อาวิญฺฉนรสํ, โสตวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯคนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ วา ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิญฺฉนรสํ, ฆานวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯรสาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณา, สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณา วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิญฺฉนรสา, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานาฯโผฏฺฐพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__โณ, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__โณ วา กาโย, โผฏฺฐพฺเพสุ อาวิญฺฉนรโส, กายวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐาโนฯ[434]] เกจิ ปน ‘‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ, วายุปถวีอาปาธิกานํ ภูตานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหา, กาโย สพฺเพสมฺปี’’ติ วทนฺติฯ อปเร ‘‘เตชาธิกานํ ปสาโท จกฺขุ, วิวรวายุอาปปถวาธิกานํ โสตฆานชิวฺหากายา’’ติ วทนฺติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติฯ อทฺธา สุตฺตเมว น ทกฺขิสฺสนฺติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคยฺหภาวโต’’ติ การณํ ทสฺเสนฺติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘โก ปเนวมาหรูปาทโย เตชาทีนํ คุณา’ติฯ อวินิพฺโภควุตฺตีสุ หิ ภูเตสุ อยํ อิมสฺส คุโณ อยํ อิมสฺส คุโณติ น ลพฺภา วตฺตุ’’นฺติฯ"

ตเทตํ วิชานน__ลกฺข__เณน สภาวโต เอกวิธมฺปิ ชาติวเสน ติวิธํ กุสลํ, อกุสลํ, อพฺยากตญฺจฯ[452]] ตตฺถ กุสลํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรญฺจฯ ตตฺถ กามาวจรํ โสมนสฺสุเปกฺขาญาณสงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธํฯ เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารญฺจ, ตถา ญาณวิปฺปยุตฺตํฯ อุเปกฺขาสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารญฺจ, ตถา ญาณวิปฺปยุตฺตํฯยทา หิ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติํ อญฺญํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺฐปหฏฺโฐ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. 1.441) สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา อสํสีทนฺโต อนุสฺสาหิโต ปเรหิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อสงฺขารํ โหติฯ ยทา ปน วุตฺตนเยน หฏฺฐตุฏฺโฐ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา อมุตฺตจาคตาทิวเสน สํสีทมาโน วา ปเรหิ วา อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเทว จิตฺตํ สสงฺขารํ โหติฯ อิมสฺมิญฺหิ อตฺเถ สงฺขาโรติ เอตํ อตฺตโน วา ปเรสํ วา วเสน ปวตฺตสฺส ปุพฺพปโยคสฺสาธิวจนํฯ ยทา ปน ญาติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลทารกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา กิญฺจิเทว หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา ตติยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน ‘‘เทถ วนฺทถาติ’’ ญาตีหิ อุสฺสาหิตา เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตทา จตุตฺถํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺติํ อญฺเญสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาญาณสงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธํ กามาวจรกุสลํ เวทิตพฺพํฯรูปาวจรํ ปน ฌานงฺคโยคเภทโต ปญฺจวิธํ โหติฯ เสยฺยถิทํ, วิตกฺกวิจารปีติสุขสมาธิยุตฺตํ ปฐมํ, อติกฺกนฺตวิตกฺกํ ทุติยํ, ตโต อติกฺกนฺตวิจารํ ตติยํ, ตโต วิรตฺตปีติกํ จตุตฺถํ, อตฺถงฺคตสุขํ อุเปกฺขาสมาธิยุตฺตํ ปญฺจมนฺติฯอรูปาวจรํ จตุนฺนํ อารุปฺปานํ โยควเสน จตุพฺพิธํฯ

มโนวิญฺญาณธาตุ ปน ทุวิธา สาธารณา อสาธารณา จฯ ตตฺถ สาธารณา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกกิริยา สฬารมฺมณวิชานน__ลกฺข__ณา, กิจฺจวเสน ปญฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, อเหตุกวิปากมโนวิญฺญาณธาตุ ภวงฺคานํ อญฺญตราปคมปทฏฺฐานาฯอสาธารณา โสมนสฺสสหคตาเหตุกกิริยา สฬารมฺมณวิชานน__ลกฺข__ณา, กิจฺจวเสน อรหตํ อนุฬาเรสุ วตฺถูสุ หสิตุปฺปาทนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, เอกนฺตโต หทยวตฺถุปทฏฺฐานาติฯ อิติ กามาวจรกิริยํ อเหตุกํ ติวิธํฯสเหตุกํ ปน โสมนสฺสาทิเภทโต กุสลํ วิย อฏฺฐวิธํฯ เกวลญฺหิ กุสลํ เสกฺขปุถุชฺชนานํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ อรหตํเยวาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ เอวํ ตาว กามาวจรํ เอกาทสวิธํฯรูปาวจรํ ปน อรูปาวจรญฺจ กุสลํ วิย ปญฺจวิธํ จตุพฺพิธญฺจ โหติฯ อรหตํ อุปฺปตฺติวเสเนว จสฺส กุสลโต วิเสโส เวทิตพฺโพติฯ เอวํ สพฺพมฺปิ ตีสุ ภูมีสุ วีสติวิธํ กิริยวิญฺญาณํ โหติฯ[455]] อิติ เอกวีสติ กุสลานิ ทฺวาทสากุสลานิ ฉตฺติํส วิปากานิ วีสติ กิริยานีติ สพฺพานิปิ เอกูนนวุติ วิญฺญาณานิ โหนฺติฯ ยานิ ปฏิสนฺธิภวงฺคาวชฺชนทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนชวนตทารมฺมณจุติวเสน จุทฺทสหิ อากาเรหิ ปวตฺตนฺติฯกถํ? ยทา หิ อฏฺฐนฺนํ กามาวจรกุสลานํ อานุภาเวน เทวมนุสฺเสสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ, ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺฐิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานํ อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา อฏฺฐ สเหตุกกามาวจรวิปากานิ, มนุสฺเสสุ ปณฺฑกาทิภาวํ อาปชฺชมานานํ ทุพฺพลทฺวิเหตุกกุสลวิปากอุเปกฺขาสหคตาเหตุกวิปากมโนวิญฺญาณธาตุ จาติ ปฏิสนฺธิวเสน นว วิปากจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ ยทา รูปาวจรารูปาวจรกุสลานุภาเวน รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺตนฺติ , ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺฐิตํ กมฺมนิมิตฺตเมว อารมฺมณํ กตฺวา นว รูปารูปาวจรวิปากานิ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺตนฺติฯ"

สญฺญากฺขนฺธกถา[457]] อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘ยํกิญฺจิ สญฺชานน__ลกฺข__ณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สญฺญากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถาปิ สญฺชานน__ลกฺข__ณํ นาม สญฺญาวฯ ยถาห – ‘‘สญฺชานาติ สญฺชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา สญฺญาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. 1.450)ฯ สา ปเนสา สญฺชานน__ลกฺข__เณน สภาวโต เอกวิธาปิ ชาติวเสน ติวิธา โหติ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา จฯตตฺถ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา กุสลา, อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลา, อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตาฯ น หิ ตํ วิญฺญาณํ อตฺถิ, ยํ สญฺญาย วิปฺปยุตฺตํ, ตสฺมา ยตฺตโก วิญฺญาณสฺส เภโท, ตตฺตโก สญฺญายาติฯสา ปเนสา เอวํ วิญฺญาเณน สมปฺปเภทาปิ __ลกฺข__ณาทิโต สพฺพาว สญฺชานน__ลกฺข__ณา, ตเทเวตนฺติ ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา (อุทา. 54) วิย, ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิยาติฯอิทํ สญฺญากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํฯสงฺขารกฺขนฺธกถา[458]] ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ยํกิญฺจิ อภิสงฺขรณ__ลกฺข__ณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถ อภิสงฺขรณ__ลกฺข__ณํ นาม ราสิกรณ__ลกฺข__ณํฯ กิํ ปน ตนฺติ, สงฺขาราเยวฯ ยถาห – ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79)ฯ เต อภิสงฺขรณ__ลกฺข__ณา, อายูหนรสา, วิปฺผารปจฺจุปฏฺฐานา, เสสขนฺธตฺตยปทฏฺฐานาฯเอวํ __ลกฺข__ณาทิโต เอกวิธาปิ จ ชาติวเสน ติวิธา กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตาติ ฯ เตสุ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา กุสลาฯ อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลาฯ อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตาฯตตฺถ กามาวจรปฐมกุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา สตฺตวีสติ, เยวาปนกา จตฺตาโร, อนิยตา ปญฺจาติ ฉตฺติํสฯ"

[468]] อโทโส อจณฺฑิกฺก__ลกฺข__โณ, อวิโรธ__ลกฺข__โณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยรโส, ปริฬาหวินยรโส วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐาโน ปุณฺณจนฺโท วิยฯ[469]] อโมโห ยถาสภาวปฏิเวธ__ลกฺข__โณ, อกฺขลิตปฏิเวธ__ลกฺข__โณ วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรโส ปทีโป วิยฯ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐาโน อรญฺญคตสุเทสโก วิยฯ ตโยปิ เจเต สพฺพกุสลานํ มูลภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ[470]] กายสฺส ปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิฯ จิตฺตสฺส ปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิฯ กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธาฯ อุโภปิ ปเนตา เอกโต กตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสม__ลกฺข__ณา กายจิตฺตปสฺสทฺธิโย, กายจิตฺตทรถนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ อวูปสมกรอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯกายสฺส ลหุภาโว กายลหุตาฯ จิตฺตสฺส ลหุภาโว จิตฺตลหุตาฯ ตา กายจิตฺตครุภาววูปสม__ลกฺข__ณา, กายจิตฺตครุภาวนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯกายสฺส มุทุภาโว กายมุทุตาฯ จิตฺตสฺส มุทุภาโว จิตฺตมุทุตาฯ ตา กายจิตฺตตฺถมฺภวูปสม__ลกฺข__ณา , กายจิตฺตถทฺธภาวนิมทฺทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺฐิมานาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯกายสฺส กมฺมญฺญภาโว กายกมฺมญฺญตาฯ จิตฺตสฺส กมฺมญฺญภาโว จิตฺตกมฺมญฺญตาฯ ตา กายจิตฺตากมฺมญฺญภาววูปสม__ลกฺข__ณา, กายจิตฺตากมฺมญฺญภาวนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ อกมฺมญฺญภาวกราวเสสนีวรณาทิปฏิปกฺขภูตา, ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพาฯ"

กายสฺส ปาคุญฺญภาโว กายปาคุญฺญตาฯ จิตฺตสฺส ปาคุญฺญภาโว จิตฺตปาคุญฺญตาฯ ตา กายจิตฺตานํ อเคลญฺญภาว__ลกฺข__ณา, กายจิตฺตเคลญฺญนิมทฺทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ เคลญฺญกรอสทฺธิยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯกายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตาฯ จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตาฯ ตา กายจิตฺตอชฺชว__ลกฺข__ณา, กายจิตฺตกุฏิลภาวนิมทฺทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเฐยฺยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ[471]] ฉนฺโทติ กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา โส กตฺตุกามตา__ลกฺข__โณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺฐานํฯ อารมฺมณคฺคหเณ อยํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ[472]] อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโขฯ โส สนฺนิฏฺฐาน__ลกฺข__โณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐาโน, สนฺนิฏฺเฐยฺยธมฺมปทฏฺฐาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺฐพฺโพฯ[473]] กิริยา กาโรฯ มนมฺหิ กาโร มนสิกาโรฯ ปุริมมนโต วิสทิสมนํ กโรตีติปิ มนสิกาโรฯ สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก, วีถิปฏิปาทโก, ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโรฯตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนมฺหิ กาโรติ มนสิกาโรฯ โส สารณ__ลกฺข__โณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, อารมฺมณปทฏฺฐาโนฯ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน, อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถิ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ วีถิปฏิปาทโกติ ปน ปญฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํฯ ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํฯ น เต อิธ อธิปฺเปตาฯ[474]] เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาฯ สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิต__ลกฺข__ณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา, จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขนภาเวน สมปฺปวตฺตานํ อาชานียานํ อชฺฌุเปกฺขกสารถิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ"

วิภาคโต นิพฺพจน, __ลกฺข__ณาทิปฺปเภทโต;อตฺถตฺถุทฺธารโต เจว, อนูนาธิกโต ตถาฯกมโต ชาติอาทีนํ, นิจฺฉยา ญาณกิจฺจโต;อนฺโตคธานํ ปเภทา, อุปมาโต จตุกฺกโตฯสุญฺญเตกวิธาทีหิ, สภาควิสภาคโต;วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ, วิญฺญุนา สาสนกฺกเมฯตตฺถ วิภาคโตติ ทุกฺขาทีนํ หิ จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วิภตฺตา ตถา อวิตถา อนญฺญถา, เย ทุกฺขาทีนิ อภิสเมนฺเตหิ อภิสเมตพฺพาฯ ยถาห – ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ, อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สํโยคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐฯ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐฯ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตุฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อธิปเตยฺยฏฺโฐฯ อิเม จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา’’ติ (ปฏิ. ม. 2.8)ฯ ตถา ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ’’ติ (ปฏิ. ม. 2.11) เอวมาทิฯ อิติ เอวํ วิภตฺตานํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ อตฺถานํ วเสน ทุกฺขาทีนิ เวทิตพฺพานีติฯ อยํ ตาเวตฺถ วิภาคโต วินิจฺฉโยฯ[530]] นิพฺพจน__ลกฺข__ณาทิปฺปเภทโตติ เอตฺถ ปน นิพฺพจนโต ตาว อิธ ทุ-อิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติฯ กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ทุปฺปุตฺโตติ วทนฺติฯ ขํ-สทฺโท ปน ตุจฺเฉฯ ตุจฺฉํ หิ อากาสํ ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ ปฐมสจฺจํ กุจฺฉิตํ อเนกอุปทฺทวาธิฏฺฐานโตฯ ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโตฯ ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ ทุกฺขนฺติ วุจฺจติฯสํ-อิติ จ อยํ สทฺโท ‘‘สมาคโม สเมต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.396; วิภ. 199) สํโยคํ ทีเปติฯ อุ-อิติ อยํ ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. 1; มหาว. 84) อุปฺปตฺติํฯ อย-สทฺโท การณํ ทีเปติฯ อิทญฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณํฯ อิติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา ทุกฺขสมุทยนฺติ วุจฺจติฯ"

ตติยสจฺจํ ปน ยสฺมา นิ-สทฺโท อภาวํ, โรธ-สทฺโท จ จารกํ ทีเปติฯ ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสุญฺญตฺตา, สมธิคเต วา ตสฺมิํ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโว โหติ, ตปฺปฏิปกฺขตฺตาติปิ ทุกฺขนิโรธนฺติ วุจฺจติฯ ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรธนฺติฯจตุตฺถสจฺจํ ปน ยสฺมา เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขภูตตฺตา, ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยาฯ ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ วุจฺจติฯ[531]] ยสฺมา ปเนตานิ พุทฺธาทโย อริยา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิฯ กตมานิ…เป.… อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ อริยา อิมานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติฯ อปิจ อริยสฺส สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิฯ ยถาห ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… มนุสฺสาย ตถาคโต อริโย, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1098)ฯ อถ วา เอเตสํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโตปิ อริยสจฺจานิฯ ยถาห – ‘‘อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อริโยติ วุจฺจตี’’ติฯ อปิจ โข ปน อริยานิ สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิฯ อริยานีติ ตถานิ อวิตถานิ อวิสํวาทกานีติ อตฺโถฯ ยถาห – ‘‘อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1097) เอวเมตฺถ นิพฺพจนโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ[532]] กถํ __ลกฺข__ณาทิปฺปเภทโต? เอตฺถ หิ พาธน__ลกฺข__ณํ ทุกฺขสจฺจํ, สนฺตาปนรสํ, ปวตฺติปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปภว__ลกฺข__ณํ สมุทยสจฺจํ, อนุปจฺเฉทกรณรสํ, ปลิโพธปจฺจุปฏฺฐานํฯ สนฺติ__ลกฺข__ณํ นิโรธสจฺจํ, อจฺจุติรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํฯ นิยฺยาน__ลกฺข__ณํ มคฺคสจฺจํ, กิเลสปฺปหานรสํ, วุฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานํฯ อปิจ ปวตฺติปวตฺตนนิวตฺตินิวตฺตน__ลกฺข__ณานิ ปฏิปาฏิยาฯ ตถา สงฺขตตณฺหา อสงฺขตทสฺสน__ลกฺข__ณานิ จาติ เอวเมตฺถ __ลกฺข__ณาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ"

ชรานิทฺเทโส[542]] ชราปิ ทุกฺขาติ เอตฺถ ทุวิธา ชรา สงฺขต__ลกฺข__ณญฺจ, ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธปุราณภาโว จ, สา อิธ อธิปฺเปตาฯ สา ปเนสา ชรา ขนฺธปริปาก__ลกฺข__ณา, มรณูปนยนรสา, โยพฺพนวินาสปจฺจุปฏฺฐานาฯ ทุกฺขา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จ ฯ ยํ หิ องฺคปจฺจงฺคสิถิลีภาวอินฺทฺริยวิการวิรูปตาโยพฺพนวินาสพลูปฆาตสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปจฺจยํ กายิกเจตสิกทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุฯ เตเนตํ วุจฺจติ –‘‘องฺคานํ สิถิลีภาวา, อินฺทฺริยานํ วิการโต;โยพฺพนสฺส วินาเสน, พลสฺส อุปฆาตโตฯ‘‘วิปฺปวาสา สตาทีนํ, ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน;อปสาทนียโต เจว, ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยาฯ‘‘ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ, กายิกํ มานสํ ตถา;สพฺพเมตํ ชราเหตุ, ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา’’ติฯอยํ ชรายํ วินิจฺฉโยฯมรณนิทฺเทโส[543]] มรณมฺปิ ทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ สงฺขต__ลกฺข__ณญฺจ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 71)ฯ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท จ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิจฺจํ มรณโต ภย’’นฺติ (สุ. นิ. 581)ฯ ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ ชาติปจฺจยา มรณํ อุปกฺกมมรณํ สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปุญฺญกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํฯ ตยิทํ จุติ__ลกฺข__ณํ, วิโยครสํ, คติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐานํฯ ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาวโต ทุกฺขนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตเนตํ วุจฺจติ –‘‘ปาปสฺส ปาปกมฺมาทิ-นิมิตฺตมนุปสฺสโต;ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส, วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ;มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ, มานสํ อวิเสสโตฯสพฺเพสญฺจาปิ ยํ สนฺธิ-พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ;วิตุชฺชมานมมฺมานํ, โหติ ทุกฺขํ สรีรชํฯอสยฺหมปฺปติการํ, ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต;มรณํ วตฺถุ เตเนตํ, ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิต’’นฺติฯอยํ มรเณ วินิจฺฉโยฯ"

โย จสฺส สมุทยปฺปหาเนน อุปหตายติกมฺมผลสฺส จริมจิตฺตโต จ อุทฺธํ ปวตฺติขนฺธานํ อนุปฺปาทนโต, อุปฺปนฺนานญฺจ อนฺตรธานโต อุปาทิเสสาภาโว , ตํ อุปาทาย ปญฺญาปนียโต นตฺถิ เอตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสํฯอสิถิลปรกฺกมสิทฺเธน ญาณวิเสเสน อธิคมนียโต, สพฺพญฺญุวจนโต จ ปรมตฺเถน สภาวโต นิพฺพานํ นาวิชฺชมานํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติฯอิทํ ทุกฺขนิโรธนิทฺเทเส วินิจฺฉยกถามุขํฯมคฺคนิทฺเทสกถา[562]] ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส วุตฺตา ปน อฏฺฐ ธมฺมา กามํ ขนฺธนิทฺเทเสปิ อตฺถโต ปกาสิตาเยว, อิธ ปน เนสํ เอกกฺขเณ ปวตฺตมานานํ วิเสสาวโพธนตฺถํ วทามฯ สงฺเขปโต หิ จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน นิพฺพานารมฺมณํ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตกํ ปญฺญาจกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สา สมฺมา ทสฺสน__ลกฺข__ณา, ธาตุปฺปกาสนรสา, อวิชฺชนฺธการวิทฺธํสนปจฺจุปฏฺฐานาฯ ตถา สมฺปนฺนทิฏฺฐิโน ตํสมฺปยุตฺตํ มิจฺฉาสงฺกปฺปนิฆาตกํ เจตโส นิพฺพานปทาภินิโรปนํ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ โส สมฺมา จิตฺตาภินิโรปน__ลกฺข__โณ, อปฺปนารโส, มิจฺฉาสงฺกปฺปปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯตถา ปสฺสโต วิตกฺกยโต จ ตํสมฺปยุตฺตาว วจีทุจฺจริตสมุคฺฆาติกา มิจฺฉาวาจาย วิรติ สมฺมาวาจา นามฯ สา ปริคฺคห__ลกฺข__ณา, วิรมณรสา, มิจฺฉาวาจาปฺปหานปจฺจุปฏฺฐานาฯ ตถา วิรมโต ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉากมฺมนฺตสมุจฺเฉทิกา ปาณาติปาตาทิวิรติ สมฺมากมฺมนฺโต นามฯ โส สมุฏฺฐาปน__ลกฺข__โณ, วิรมณรโส, มิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ยา ปนสฺส เตสํ สมฺมาวาจากมฺมนฺตานํ วิสุทฺธิภูตา ตํสมฺปยุตฺตาว กุหนาทิอุปจฺเฉทิกา มิจฺฉาชีววิรติ, โส สมฺมาอาชีโว นามฯ โส โวทาน__ลกฺข__โณ, ญายาชีวปวตฺติรโส, มิจฺฉาชีวปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯอถสฺส โย ตสฺสา สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวสงฺขาตาย สีลภูมิยํ ปติฏฺฐิตสฺส ตทนุรูโป ตํสมฺปยุตฺโตว โกสชฺชสมุจฺเฉทโก วีริยารมฺโภ, เอส สมฺมาวายาโม นามฯ โส ปคฺคห__ลกฺข__โณ, อนุปฺปนฺนอกุสลานุปฺปาทนาทิรโส, มิจฺฉาวายามปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

ตสฺเสวํ วายมโต ตํสมฺปยุตฺโตว มิจฺฉาสติวินิทฺธุนโน เจตโส อสมฺโมโส สมฺมาสติ นามฯ สา อุปฏฺฐาน__ลกฺข__ณา, อสมฺมุสฺสนรสา, มิจฺฉาสติปฺปหานปจฺจุปฏฺฐานาฯ เอวํ อนุตฺตราย สติยา สํรกฺขิยมานจิตฺตสฺส ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉาสมาธิวิทฺธํสิกา จิตฺเตกคฺคตา สมฺมาสมาธิ นามฯ โส อวิกฺเขป__ลกฺข__โณ, สมาธานรโส, มิจฺฉาสมาธิปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนติฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส นโยฯ เอวเมตฺถ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ[563]] ญาณกิจฺจโตติ สจฺจญาณสฺส กิจฺจโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ทุวิธํ หิ สจฺจญาณํ – อนุโพธญาณํ ปฏิเวธญาณญฺจฯ ตตฺถ อนุโพธญาณํ โลกิยํ อนุสฺสวาทิวเสน นิโรเธ มคฺเค จ ปวตฺตติฯ ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ นิโรธมารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ยถาห – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1100) สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ ตํ ปนสฺส กิจฺจํ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยํ อาวิภวิสฺสติฯยํ ปเนตํ โลกิยํ, ตตฺถ ทุกฺขญาณํ ปริยุฏฺฐานาภิภววเสน ปวตฺตมานํ สกฺกายทิฏฺฐิํ นิวตฺเตติฯ สมุทยญาณํ อุจฺเฉททิฏฺฐิํฯ นิโรธญาณํ สสฺสตทิฏฺฐิํฯ มคฺคญาณํ อกิริยทิฏฺฐิํฯ ทุกฺขญาณํ วา ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิเตสุ ขนฺเธสุ ธุวสุภสุขตฺตภาวสญฺญาสงฺขาตํ ผเล วิปฺปฏิปตฺติํฯ สมุทยญาณํ อิสฺสรปธานกาลสภาวาทีหิ โลโก ปวตฺตตีติ อการเณ การณาภิมานปฺปวตฺตํ เหตุมฺหิ วิปฺปฏิปตฺติํฯ นิโรธญาณํ อรูปโลกโลกถูปิกาทีสุ อปวคฺคคาหภูตํ นิโรเธ วิปฺปฏิปตฺติํฯ มคฺคญาณํ กามสุขลฺลิกอตฺตกิลมถานุโยคปฺปเภเท อวิสุทฺธิมคฺเค วิสุทฺธิมคฺคคาหวเสน ปวตฺตํ อุปาเย วิปฺปฏิปตฺติํ นิวตฺเตติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –‘‘โลเก โลกปฺปภเว, โลกตฺถคเม สิเว จ ตทุปาเย;สมฺมุยฺหติ ตาว นโร, น วิชานาติ ยาว สจฺจานี’’ติฯเอวเมตฺถ ญาณกิจฺจโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ[564]] อนฺโตคธานํ ปเภทาติ ทุกฺขสจฺจสฺมิํ หิ ฐเปตฺวา ตณฺหญฺเจว อนาสวธมฺเม จ เสสา สพฺพธมฺมา อนฺโตคธาฯ สมุทยสจฺเจ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิฯ นิโรธสจฺจํ อสมฺมิสฺสํฯ มคฺคสจฺเจ สมฺมาทิฏฺฐิมุเขน วีมํสิทฺธิปาทปญฺญินฺทฺริยปญฺญาพลธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคานิฯ

กถมิทํ ชานิตพฺพนฺติ เจ? ภควโต วจเนนฯ ภควตา หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมเทสนาสุตฺเต –‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ, อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ฐิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตาฯ ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ, อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ, ปสฺสถาติ จาหฯ ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํฯ ภวปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชาติ…เป.… อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ…เป.… อุตฺตานีกโรติ ปสฺสถาติ จาหฯ อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ อิติ โข, ภิกฺขเว, ยา ตตฺร ตถตา อวิตถตา อนญฺญถตา อิทปฺปจฺจยตาฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ (สํ. นิ. 2.20)ฯ[572]] เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทเสนฺเตน ตถตาทีหิ เววจเนหิ ปจฺจยธมฺมาว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ วุตฺตาฯ ตสฺมา ชรามรณาทีนํ ธมฺมานํ ปจฺจย__ลกฺข__โณ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ทุกฺขานุพนฺธนรโส, กุมฺมคฺคปจฺจุปฏฺฐาโนติ เวทิตพฺโพฯโส ปนายํ เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ อนูนาธิเกเหว ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺภวโต ตถตาติ, สามคฺคิํ อุปคเตสุ ปจฺจเยสุ มุหุตฺตมฺปิ ตโต นิพฺพตฺตธมฺมานํ อสมฺภวาภาวโต อวิตถตาติ, อญฺญธมฺมปจฺจเยหิ อญฺญธมฺมานุปฺปตฺติโต อนญฺญถตาติ, ยถาวุตฺตานํ เอเตสํ ชรามรณาทีนํ ปจฺจยโต วา ปจฺจยสมูหโต วา อิทปฺปจฺจยตาติ วุตฺโตฯ[573]] ตตฺรายํ วจนตฺโถ, อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยาฯ อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตาฯ อิทปฺปจฺจยานํ วา สมูโห อิทปฺปจฺจยตาฯ __ลกฺข__ณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพํฯ

อวุตฺเต ปน วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ นมตีติ นามํฯ รุปฺปตีติ รูปํฯ อาเย ตโนติ อายตญฺจ นยตีติ อายตนํฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ เวทยตีติ เวทนาฯ ปริตสฺสตีติ ตณฺหาฯ อุปาทิยตีติ อุปาทานํฯ ภวติ ภาวยติ จาติ ภโวฯ ชนนํ ชาติฯ ชิรณํ ชราฯ มรนฺติ เอเตนาติ มรณํฯ โสจนํ โสโกฯ ปริเทวนํ ปริเทโวฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ อุปฺปาทฏฺฐิติวเสน วา ทฺวิธา ขณตีติปิ ทุกฺขํฯ ทุมฺมนภาโว โทมนสฺสํฯ ภุโส อายาโส อุปายาโสฯสมฺภวนฺตีติ อภินิพฺพตฺตนฺติฯ น เกวลญฺจ โสกาทีเหว, อถ โข สพฺพปเทหิ สมฺภวนฺติ-สทฺทสฺส โยชนา กาตพฺพาฯ อิตรถา หิ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ วุตฺเต กิํ กโรนฺตีติ น ปญฺญาเยยฺย, สมฺภวนฺตีติ ปน โยชนาย สติ อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโยฯ ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ กตํ โหติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯเอวนฺติ นิทฺทิฏฺฐนยนิทสฺสนํฯ เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติฯ เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺสฯ เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส, สกลสฺส วาฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส, น สุขสุภาทีนํฯ สมุทโยติ นิพฺพตฺติฯ โหตีติ สมฺภวติฯ เอวเมตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ[588]] __ลกฺข__ณาทิโตติ อวิชฺชาทีนํ __ลกฺข__ณาทิโตฯ เสยฺยถิทํ – อญฺญาณ__ลกฺข__ณา อวิชฺชา, สมฺโมหนรสา, ฉาทนปจฺจุปฏฺฐานา, อาสวปทฏฺฐานาฯ อภิสงฺขรณ__ลกฺข__ณา สงฺขารา, อายูหนรสา, เจตนาปจฺจุปฏฺฐานา, อวิชฺชาปทฏฺฐานาฯ วิชานน__ลกฺข__ณํ วิญฺญาณํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, ปฏิสนฺธิปจฺจุปฏฺฐานํ, สงฺขารปทฏฺฐานํ, วตฺถารมฺมณปทฏฺฐานํ วาฯ นมน__ลกฺข__ณํ นามํ, สมฺปโยครสํ, อวินิพฺโภคปจฺจุปฏฺฐานํ, วิญฺญาณปทฏฺฐานํฯ รุปฺปน__ลกฺข__ณํ รูปํ, วิกิรณรสํ, อพฺยากตปจฺจุปฏฺฐานํ, วิญฺญาณปทฏฺฐานํฯ อายตน__ลกฺข__ณํ สฬายตนํ, ทสฺสนาทิรสํ, วตฺถุทฺวารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, นามรูปปทฏฺฐานํฯ ผุสน__ลกฺข__โณ ผสฺโส, สงฺฆฏฺฏนรโส, สงฺคติปจฺจุปฏฺฐาโน, สฬายตนปทฏฺฐาโนฯ อนุภวน__ลกฺข__ณา เวทนา, วิสยรสสมฺโภครสา, สุขทุกฺขปจฺจุปฏฺฐานา, ผสฺสปทฏฺฐานาฯ เหตุ__ลกฺข__ณา ตณฺหา, อภินนฺทนรสา, อติตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา, เวทนาปทฏฺฐานาฯ"

คหณ__ลกฺข__ณํ อุปาทานํ, อมุญฺจนรสํ, ตณฺหาทฬฺหตฺตทิฏฺฐิปจฺจุปฏฺฐานํ, ตณฺหาปทฏฺฐานํฯ กมฺมกมฺมผล__ลกฺข__โณ ภโว, ภาวนภวนรโส, กุสลากุสลาพฺยากตปจฺจุปฏฺฐาโน , อุปาทานปทฏฺฐาโนฯ ชาติอาทีนํ __ลกฺข__ณาทีนิ สจฺจนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ เอวเมตฺถ __ลกฺข__ณาทิโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ[589]] เอกวิธาทิโตติ เอตฺถ อวิชฺชา อญฺญาณาทสฺสนโมหาทิภาวโต เอกวิธาฯ อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติโต ทุวิธาฯ ตถา สสงฺขาราสงฺขารโตฯ เวทนตฺตยสมฺปโยคโต ติวิธาฯ จตุสจฺจปฏิเวธโต จตุพฺพิธาฯ คติปญฺจกาทีนวจฺฉาทนโต ปญฺจวิธาฯ ทฺวารารมฺมณโต ปน สพฺเพสุปิ อรูปธมฺเมสุ ฉพฺพิธตา เวทิตพฺพาฯสงฺขารา สาสววิปากธมฺมธมฺมาทิภาวโต เอกวิธาฯ กุสลากุสลโต ทุวิธาฯ ตถา ปริตฺตมหคฺคตหีนมชฺฌิมมิจฺฉตฺตนิยตานิยตโตฯ ติวิธา ปุญฺญาภิสงฺขาราทิภาวโตฯ จตุพฺพิธา จตุโยนิสํวตฺตนโตฯ ปญฺจวิธา ปญฺจคติคามิโตฯวิญฺญาณํ โลกิยวิปากาทิภาวโต เอกวิธํฯ สเหตุกาเหตุกาทิโต ทุวิธํฯ ภวตฺตยปริยาปนฺนโต, เวทนตฺตยสมฺปโยคโต, อเหตุกทฺวิเหตุกติเหตุกโต จ ติวิธํฯ โยนิคติวเสน จตุพฺพิธํ, ปญฺจวิธญฺจฯนามรูปํ วิญฺญาณสนฺนิสฺสยโต กมฺมปจฺจยโต จ เอกวิธํฯ สารมฺมณนารมฺมณโต ทุวิธํฯ อตีตาทิโต ติวิธํฯ โยนิคติวเสน จตุพฺพิธํ, ปญฺจวิธญฺจฯสฬายตนํ สญฺชาติสโมสรณฏฺฐานโต เอกวิธํฯ ภูตปฺปสาทวิญฺญาณาทิโต ทุวิธํฯ สมฺปตฺตาสมฺปตฺตโนภยโคจรโต ติวิธํฯ โยนิคติปริยาปนฺนโต จตุพฺพิธํ ปญฺจวิธญฺจาติ อิมินา นเยน ผสฺสาทีนมฺปิ เอกวิธาทิภาโว เวทิตพฺโพติ เอวเมตฺถ เอกวิธาทิโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ[590]] องฺคานญฺจ ววตฺถานาติ โสกาทโย เจตฺถ ภวจกฺกสฺส อวิจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ ชรามรณพฺภาหตสฺส หิ พาลสฺส เต สมฺภวนฺติฯ

[658]] ยสฺมา ปเนตฺถ ส__ลกฺข__ณสามญฺญ__ลกฺข__ณวเสน ธมฺมานํ อทสฺสนโต อนฺโธ วิย อวิชฺชาฯ อนฺธสฺส อุปกฺขลนํ วิย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราฯ อุปกฺขลิตสฺส ปตนํ วิย สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํฯ ปติตสฺส คณฺฑปาตุภาโว วิย วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํฯ คณฺฑเภทปีฬกา วิย นามรูปปจฺจยา สฬายตนํฯ คณฺฑปีฬกาฆฏฺฏนํ วิย สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสฯ ฆฏฺฏนทุกฺขํ วิย ผสฺสปจฺจยา เวทนา, ทุกฺขสฺส ปฏิการาภิลาโส วิย เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ ปฏิการาภิลาเสน อสปฺปายคฺคหณํ วิย ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํฯ อุปาทิณฺณอสปฺปายาเลปนํ วิย อุปาทานปจฺจยา ภโวฯ อสปฺปายาเลปเนน คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย ภวปจฺจยา ชาติฯ คณฺฑวิการโต คณฺฑเภโท วิย ชาติปจฺจยา ชรามรณํฯ ยสฺมา วา ปเนตฺถ อวิชฺชา อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติภาเวน สตฺเต อภิภวติ ปฏลํ วิย อกฺขีนิ ฯ ตทภิภูโต จ พาโล ปุนพฺภวิเกหิ สงฺขาเรหิ อตฺตานํ เวเฐติ โกสการกิมิ วิย โกสปฺปเทเสหิฯ สงฺขารปริคฺคหิตํ วิญฺญาณํ คตีสุ ปติฏฺฐํ ลภติ ปริณายกปริคฺคหิโต วิย ราชกุมาโร รชฺเชฯ อุปปตฺตินิมิตฺตปริกปฺปนโต วิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิยํ อเนกปฺปการํ นามรูปํ อภินิพฺพตฺเตติ มายากาโร วิย มายํฯ นามรูเป ปติฏฺฐิตํ สฬายตนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ สุภูมิยํ ปติฏฺฐิโต วนปฺปคุมฺโพ วิยฯ อายตนฆฏฺฏนโต ผสฺโส ชายติ อรณิสหิตาภิมนฺถนโต อคฺคิ วิยฯ ผสฺเสน ผุฏฺฐสฺส เวทนา ปาตุภวติ อคฺคินา ผุฏฺฐสฺส ทาโห วิยฯ เวทยมานสฺส ตณฺหา ปวฑฺฒติ โลณูทกํ ปิวโต ปิปาสา วิยฯ ตสิโต ภเวสุ อภิลาสํ กโรติ ปิปาสิโต วิย ปานีเยฯ ตทสฺสุปาทานํ, อุปาทาเนน ภวํ อุปาทิยติ อามิสโลเภน มจฺโฉ พฬิสํ วิยฯ ภเว สติ ชาติ โหติ พีเช สติ องฺกุโร วิยฯ ชาตสฺส อวสฺสํ ชรามรณํ อุปฺปนฺนสฺส รุกฺขสฺส ปตนํ วิยฯ ตสฺมา เอวํ อุปมาหิเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ[659]] ยสฺมา จ ภควตา อตฺถโตปิ ธมฺมโตปิ เทสนโตปิ ปฏิเวธโตปิ คมฺภีรภาวํ สนฺธาย ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จา’’ติ (ที. นิ. 2.95; สํ. นิ. 2.60) วุตฺตํ, ตสฺมา คมฺภีรเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ"

อถสฺส ยาถาวสรส__ลกฺข__ณโต อาวิภูตาสุ ธาตูสุ กมฺมสมุฏฺฐานมฺหิ ตาว เกเส ‘‘จตสฺโส ธาตุโย, วณฺโณ, คนฺโธ, รโส, โอชา, ชีวิตํ, กายปฺปสาโท’’ติ เอวํ กายทสกวเสน ทส รูปานิ, ตตฺเถว ภาวสฺส อตฺถิตาย ภาวทสกวเสน ทส, ตตฺเถว อาหารสมุฏฺฐานํ โอชฏฺฐมกํ, อุตุสมุฏฺฐานํ, จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ อปรานิปิ จตุวีสตีติ เอวํ จตุสมุฏฺฐาเนสุ จตุวีสติโกฏฺฐาเสสุ จตุจตฺตาลีส จตุจตฺตาลีส รูปานิ, เสโท, อสฺสุ, เขโฬ, สิงฺฆาณิกาติ อิเมสุ ปน จตูสุ อุตุจิตฺตสมุฏฺฐาเนสุ ทฺวินฺนํ โอชฏฺฐมกานํ วเสน โสฬส โสฬส รูปานิ, อุทริยํ, กรีสํ, ปุพฺโพ, มุตฺตนฺติ อิเมสุ จตูสุ อุตุสมุฏฺฐาเนสุ อุตุสมุฏฺฐานสฺเสว โอชฏฺฐมกสฺส วเสน อฏฺฐ อฏฺฐ รูปานิ ปากฏานิ โหนฺตีติฯ เอส ตาว ทฺวตฺติํสากาเร นโยฯเย ปน อิมสฺมิํ ทฺวตฺติํสากาเร อาวิภูเต อปเร ทส อาการา อาวิภวนฺติฯ ตตฺถ อสิตาทิปริปาจเก ตาว กมฺมเช เตโชโกฏฺฐาสมฺหิ โอชฏฺฐมกญฺเจว ชีวิตญฺจาติ นว รูปานิ, ตถา จิตฺตเช อสฺสาสปสฺสาสโกฏฺฐาเสปิ โอชฏฺฐมกญฺเจว สทฺโท จาติ นว, เสเสสุ จตุสมุฏฺฐาเนสุ อฏฺฐสุ ชีวิตนวกญฺเจว ตีณิ จ โอชฏฺฐมกานีติ เตตฺติํส รูปานิ ปากฏานิ โหนฺติฯตสฺเสวํ วิตฺถารโต ทฺวาจตฺตาลีสาการวเสน อิเมสุ ภูตุปาทายรูเปสุ ปากเฏสุ ชาเตสุ วตฺถุทฺวารวเสน ปญฺจ จกฺขุทสกาทโย, หทยวตฺถุทสกญฺจาติ อปรานิปิ สฏฺฐิรูปานิ ปากฏานิ โหนฺติฯ โส สพฺพานิปิ ตานิ รุปฺปน__ลกฺข__เณน เอกโต กตฺวา ‘‘เอตํ รูป’’นฺติ ปสฺสติฯตสฺเสวํ ปริคฺคหิตรูปสฺส ทฺวารวเสน อรูปธมฺมา ปากฏา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ – ทฺเวปญฺจวิญฺญาณานิ, ติสฺโส มโนธาตุโย, อฏฺฐสฏฺฐิ มโนวิญฺญาณธาตุโยติ เอกาสีติ โลกิยจิตฺตานิ, อวิเสเสน จ เตหิ จิตฺเตหิ สหชาโต ผสฺโส, เวทนา, สญฺญา, เจตนา, ชีวิตํ, จิตฺตฏฺฐิติ, มนสิกาโรติ อิเม สตฺต สตฺต เจตสิกาติฯ โลกุตฺตรจิตฺตานิ ปน เนว สุทฺธวิปสฺสกสฺส , น สมถยานิกสฺส ปริคฺคหํ คจฺฉนฺติ อนธิคตตฺตาติฯ โส สพฺเพปิ เต อรูปธมฺเม นมน__ลกฺข__เณน เอกโต กตฺวา ‘‘เอตํ นาม’’นฺติ ปสฺสติฯ เอวเมโก จตุธาตุววตฺถานมุเขน วิตฺถารโต นามรูปํ ววตฺถเปติฯ

20. มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโสสมฺมสนญาณกถา[692]] อยํ มคฺโค, อยํ น มคฺโคติ เอวํ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ญตฺวา ฐิตํ ญาณํ ปน มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯตํ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสนสงฺขาตาย นยวิปสฺสนาย ตาว โยโค กรณีโยฯ กสฺมา? อารทฺธวิปสฺสกสฺส โอภาสาทิสมฺภเว มคฺคามคฺคญาณสมฺภวโตฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺส หิ โอภาสาทีสุ สมฺภูเตสุ มคฺคามคฺคญาณํ โหติ, วิปสฺสนาย จ กลาปสมฺมสนํ อาทิฯ ตสฺมา เอตํ กงฺขาวิตรณานนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐํฯ อปิจ ยสฺมา ตีรณปริญฺญาย วตฺตมานาย มคฺคามคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตีรณปริญฺญา จ ญาตปริญฺญานนฺตรา, ตสฺมาปิ ตํ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสเน ตาว โยโค กาตพฺโพฯ[693]] ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – ติสฺโส หิ โลกิยปริญฺญา ญาตปริญฺญา ตีรณปริญฺญา ปหานปริญฺญา จฯ ยา สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อภิญฺญาปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํฯ ปริญฺญาปญฺญา ตีรณฏฺเฐ ญาณํฯ ปหานปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.75)ฯ ตตฺถ ‘‘รุปฺปน__ลกฺข__ณํ รูปํ, เวทยิต__ลกฺข__ณา เวทนา’’ติ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺต__ลกฺข__ณสลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺตา ปญฺญา ญาตปริญฺญา นามฯ ‘‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา’’ติอาทินา นเยน เตสํเยว ธมฺมานํ สามญฺญ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา ปวตฺตา __ลกฺข__ณารมฺมณิกวิปสฺสนา ปญฺญา ตีรณปริญฺญา นามฯ เตสุเยว ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสญฺญาทิปชหนวเสน ปวตฺตา __ลกฺข__ณารมฺมณิกวิปสฺสนา ปญฺญา ปหานปริญฺญา นามฯตตฺถ สงฺขารปริจฺเฉทโต ปฏฺฐาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา ญาตปริญฺญาย ภูมิฯ เอตสฺมิํ หิ อนฺตเร ธมฺมานํ ปจฺจตฺต__ลกฺข__ณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติฯ กลาปสมฺมสนโต ปน ปฏฺฐาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริญฺญาย ภูมิฯ เอตสฺมิํ หิ อนฺตเร สามญฺญ__ลกฺข__ณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติฯ"

ตโต ปรานิ ทส ปญฺญาทสกํ นาม, ตทา หิสฺส ปญฺญา สุปฺปติฏฺฐิตา โหติ, ปกติยา กิร ทุพฺพลปญฺญสฺสาปิ ตสฺมิํ กาเล อปฺปมตฺตกา ปญฺญา อุปฺปชฺชติเยวฯ ตโต ปรานิ ทส หานิทสกํ นาม, ตทา หิสฺส ขิฑฺฑารติวณฺณพลปญฺญา ปริหายนฺติฯ ตโต ปรานิ ทส ปพฺภารทสกํ นาม, ตทา หิสฺส อตฺตภาโว ปุรโต ปพฺภาโร โหติฯ ตโต ปรานิ ทส วงฺกทสกํ นาม, ตทา หิสฺส อตฺตภาโว นงฺคลโกฏิ วิย วงฺโก โหติฯ ตโต ปรานิ ทส โมมูหทสกํ นามฯ ตทา หิ โส โมมูโห โหติ, กตํ กตํ ปมุสฺสติฯ ตโต ปรานิ ทส สยนทสกํ นาม, วสฺสสติโก หิ สยนพหุโลว โหติฯตตฺรายํ โยคี เอเตสํ ทสกานํ วเสน วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตุํ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘ปฐมทสเก ปวตฺตรูปํ ทุติยทสกํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาฯ ทุติยทสเก…เป.… นวมทสเก ปวตฺตรูปํ ทสมทสกํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติฯ ทสมทสเก ปวตฺตรูปํ ปุนพฺภวํ อปฺปตฺวา อิเธว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปติฯ[709]] เอวํ ทสกวเสน วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา ปุน ตเทว วสฺสสตํ ปญฺจปญฺจวสฺสวเสน วีสติโกฏฺฐาเส กตฺวา วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปติฯ กถํ? โส หิ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘ปฐเม วสฺสปญฺจเก ปวตฺตรูปํ ทุติยํ วสฺสปญฺจกํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาฯ ทุติเย วสฺสปญฺจเก ปวตฺตรูปํ ตติยํ…เป.… เอกูนวีสติเม วสฺสปญฺจเก ปวตฺตรูปํ วีสติมํ วสฺสปญฺจกํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติฯ วีสติเม วสฺสปญฺจเก ปวตฺตรูปํ มรณโต ปรํ คมนสมตฺถํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติฯเอวํ วีสติโกฏฺฐาสวเสน วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา ปุน ปญฺจวีสติ โกฏฺฐาเส กตฺวา จตุนฺนํ จตุนฺนํ วสฺสานํ วเสน อาโรเปติฯ ตโต เตตฺติํส โกฏฺฐาเส กตฺวา ติณฺณํ ติณฺณํ วสฺสานํ วเสน, ปญฺญาส โกฏฺฐาเส กตฺวา ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ วสฺสานํ วเสน, สตํ โกฏฺฐาเส กตฺวา เอเกกวสฺสวเสนฯ

โส อิมินา ปาฬินเยน ชาตสฺส นามรูปสฺส นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ ชาติํ อุปฺปาทํ อภินวาการํ ‘‘อุทโย’’ติ, วิปริณาม__ลกฺข__ณํ ขยํ ภงฺคํ ‘‘วโย’’ติ สมนุปสฺสติฯ โส เอวํ ปชานาติ ‘‘อิมสฺส นามรูปสฺส อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนสฺส ราสิ วา นิจโย วา นตฺถิ, อุปฺปชฺชมานสฺสาปิ ราสิโต วา นิจยโต วา อาคมนํ นาม นตฺถิ, นิรุชฺฌมานสฺสาปิ ทิสาวิทิสาคมนํ นาม นตฺถิ, นิรุทฺธสฺสาปิ เอกสฺมิํ ฐาเน ราสิโต นิจยโต นิธานโต อวฏฺฐานํ นาม นตฺถิฯ ยถา ปน วีณาย วาทิยมานาย อุปฺปนฺนสทฺทสฺส เนว อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ สนฺนิจโย อตฺถิ, น อุปฺปชฺชมาโน สนฺนิจยโต อาคโต, น นิรุชฺฌมานสฺส ทิสาวิทิสาคมนํ อตฺถิ, น นิรุทฺโธ กตฺถจิ สนฺนิจิโต ติฏฺฐติ, อถ โข วีณญฺจ อุปวีณญฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ อหุตฺวา สมฺโภติ, หุตฺวา ปฏิเวติฯ เอวํ สพฺเพปิ รูปารูปิโน ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติฯ[724]] เอวํ สงฺเขปโต อุทยพฺพยมนสิการํ กตฺวา ปุน ยานิ เอตสฺเสว อุทยพฺพยญาณสฺส วิภงฺเค –‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ตณฺหาสมุทยา… กมฺมสมุทยา… อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ __ลกฺข__ณานิ ปสฺสติฯ‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ ตณฺหานิโรธา… กมฺมนิโรธา… อาหารนิโรธา รูปนิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ วิปริณาม__ลกฺข__ณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโตปิ อิมานิ ปญฺจ __ลกฺข__ณานิ ปสฺสติ’’ (ปฏิ. ม. 1.50)ฯตถา ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ตณฺหาสมุทยา… กมฺมสมุทยา… ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ"

นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ __ลกฺข__ณานิ ปสฺสติฯ อวิชฺชานิโรธา… ตณฺหานิโรธา… กมฺมนิโรธา… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ วิปริณาม__ลกฺข__ณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ __ลกฺข__ณานิ ปสฺสติ’’ (ปฏิ. ม. 1.50)ฯเวทนากฺขนฺธสฺส วิย จ สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺธานํฯ อยํ ปน วิเสโส, วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ผสฺสฏฺฐาเน ‘‘นามรูปสมุทยา, นามรูปนิโรธา’’ติ –เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส อุทยพฺพยทสฺสเน ทส ทส กตฺวา ปญฺญาส __ลกฺข__ณานิ วุตฺตานิฯ เตสํ วเสน เอวมฺปิ รูปสฺส อุทโย เอวมฺปิ รูปสฺส วโย, เอวมฺปิ รูปํ อุเทติ, เอวมฺปิ รูปํ เวตีติ ปจฺจยโต เจว ขณโต จ วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรติฯ[725]] ตสฺเสวํ มนสิกโรโต ‘‘อิติ กิริเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ ญาณํ วิสทตรํ โหติฯ ตสฺเสวํ ปจฺจยโต เจว ขณโต จ ทฺเวธา อุทยพฺพยํ ปสฺสโต สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทนย__ลกฺข__ณเภทา ปากฏา โหนฺติฯ[726]] ยญฺหิ โส อวิชฺชาทิสมุทยา ขนฺธานํ สมุทยํ, อวิชฺชาทินิโรธา จ ขนฺธานํ นิโรธํ ปสฺสติ, อิทมสฺส ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสนํฯ ยํ ปน นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณวิปริณาม__ลกฺข__ณานิ ปสฺสนฺโต ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสติ, อิทมสฺส ขณโต อุทยพฺพยทสฺสนํ, อุปฺปตฺติกฺขเณเยว หิ นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํฯ ภงฺคกฺขเณ จ วิปริณาม__ลกฺข__ณํฯ[727]] อิจฺจสฺเสวํ ปจฺจยโต เจว ขณโต จ ทฺเวธา อุทยพฺพยํ ปสฺสโต ปจฺจยโต อุทยทสฺสเนน สมุทยสจฺจํ ปากฏํ โหติ ชนกาวโพธโตฯ ขณโต อุทยทสฺสเนน ทุกฺขสจฺจํ ปากฏํ โหติ ชาติทุกฺขาวโพธโตฯ ปจฺจยโต วยทสฺสเนน นิโรธสจฺจํ ปากฏํ โหติ ปจฺจยานุปฺปาเทน ปจฺจยวตํ อนุปฺปาทาวโพธโตฯ ขณโต วยทสฺสเนน ทุกฺขสจฺจเมว ปากฏํ โหติ มรณทุกฺขาวโพธโตฯ

ยญฺจสฺส อุทยพฺพยทสฺสนํ, มคฺโควายํ โลกิโกติ มคฺคสจฺจํ ปากฏํ โหติ ตตฺร สมฺโมหวิฆาตโตฯ[728]] ปจฺจยโต จสฺส อุทยทสฺสเนน อนุโลโม ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ปากโฏ โหติ, ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตี’’ติ (ม. นิ. 1.404; สํ. นิ. 2.21; อุทา. 1) อวโพธโตฯ ปจฺจยโต วยทสฺสเนน ปฏิโลโม ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ปากโฏ โหติ, ‘‘อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ (ม. นิ. 1.406; สํ. นิ. 2.21; อุทา. 2) อวโพธโต ฯ ขณโต ปน อุทยพฺพยทสฺสเนน ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา ปากฏา โหนฺติ สงฺขต__ลกฺข__ณาวโพธโตฯ อุทยพฺพยวนฺโต หิ สงฺขตา, เต จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติฯ[729]] ปจฺจยโต จสฺส อุทยทสฺสเนน เอกตฺตนโย ปากโฏ โหติ เหตุผลสมฺพนฺเธน สนฺตานสฺส อนุปจฺเฉทาวโพธโตฯ อถ สุฏฺฐุตรํ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ ปชหติฯ ขณโต อุทยทสฺสเนน นานตฺตนโย ปากโฏ โหติ นวนวานํ อุปฺปาทาวโพธโตฯ อถ สุฏฺฐุตรํ สสฺสตทิฏฺฐิํ ปชหติฯ ปจฺจยโต จสฺส อุทยพฺพยทสฺสเนน อพฺยาปารนโย ปากโฏ โหติ ธมฺมานํ อวสวตฺติภาวาวโพธโตฯ อถ สุฏฺฐุตรํ อตฺตทิฏฺฐิํ ปชหติฯ ปจฺจยโต ปน อุทยทสฺสเนน เอวํธมฺมตานโย ปากโฏ โหติ ปจฺจยานุรูเปน ผลสฺส อุปฺปาทาวโพธโตฯ อถ สุฏฺฐุตรํ อกิริยทิฏฺฐิํ ปชหติฯ[730]] ปจฺจยโต จสฺส อุทยทสฺสเนน อนตฺต__ลกฺข__ณํ ปากฏํ โหติ ธมฺมานํ นิรีหกตฺตปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติตาวโพธโตฯ ขณโต อุทยพฺพยทสฺสเนน อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ ปากฏํ โหติ หุตฺวา อภาวาวโพธโต, ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิเวกาวโพธโต จฯ ทุกฺข__ลกฺข__ณมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยพฺพเยหิ ปฏิปีฬนาวโพธโตฯ สภาว__ลกฺข__ณมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนาวโพธโตฯ สภาว__ลกฺข__เณ สงฺขต__ลกฺข__ณสฺส ตาวกาลิกตฺตมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยกฺขเณ วยสฺส, วยกฺขเณ จ อุทยสฺส อภาวาวโพธโตติฯ

21. ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโสอุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยญาณกถา[737]] อฏฺฐนฺนํ ปน ญาณานํ วเสน สิขาปฺปตฺตา วิปสฺสนา, นวมญฺจ สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ อยํ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ อฏฺฐนฺนนฺติ เจตฺถ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ วีถิปฏิปนฺนวิปสฺสนาสงฺขาตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ, ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ, ภยตุปฏฺฐานญาณํ, อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ, นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ, มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ, สงฺขารุเปกฺขาญาณนฺติ อิมานิ อฏฺฐ ญาณานิ เวทิตพฺพานิฯ นวมํ สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ อนุโลมสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา ตํ สมฺปาเทตุกาเมน อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ อุทยพฺพยญาณํ อาทิํ กตฺวา เอเตสุ ญาเณสุ โยโค กรณีโยฯ[738]] ปุน อุทยพฺพยญาเณ โยโค กิมตฺถิโยติ เจ? __ลกฺข__ณสลฺ__ลกฺข__ณตฺโถฯ อุทยพฺพยญาณํ หิ เหฏฺฐา ทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐํ หุตฺวา ยาถาวสรสโต ติ__ลกฺข__ณํ สลฺลกฺเขตุํ นาสกฺขิฯ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน สกฺโกติฯ ตสฺมา __ลกฺข__ณสลฺ__ลกฺข__ณตฺถเมตฺถ ปุน โยโค กรณีโยฯ[739]] __ลกฺข__ณานิ ปน กิสฺส อมนสิการา เกน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐหนฺติ? อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ ตาว อุทยพฺพยานํ อมนสิการา สนฺตติยา ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐาติฯ ทุกฺข__ลกฺข__ณํ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนสฺส อมนสิการา อิริยาปเถหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐาติฯ อนตฺต__ลกฺข__ณํ นานาธาตุวินิพฺโภคสฺส อมนสิการา ฆเนน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐาติฯ อุทยพฺพยมฺปน ปริคฺคเหตฺวา สนฺตติยา วิโกปิตาย อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติฯ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนํ มนสิกตฺวา อิริยาปเถ อุคฺฆาฏิเต ทุกฺข__ลกฺข__ณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติฯ นานาธาตุโย วินิพฺภุชิตฺวา ฆนวินิพฺโภเค กเต อนตฺต__ลกฺข__ณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติฯ[740]] เอตฺถ จ อนิจฺจํ, อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ, ทุกฺขํ, ทุกฺข__ลกฺข__ณํ, อนตฺตา, อนตฺต__ลกฺข__ณนฺติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ขนฺธปญฺจกํฯ"

กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา , หุตฺวา อภาวโต วาฯ อุปฺปาทวยญฺญถตฺตํ อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ หุตฺวา อภาวสงฺขาโต วา อาการวิกาโรฯ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 3.15) วจนโต ปน ตเทว ขนฺธปญฺจกํ ทุกฺขํฯ กสฺมา? อภิณฺหปฏิปีฬนา, อภิณฺหปฏิปีฬนากาโร ทุกฺข__ลกฺข__ณํฯ‘‘ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15) ปน วจนโต ตเทว ขนฺธปญฺจกํ อนตฺตาฯ กสฺมา? อวสวตฺตนโต, อวสวตฺตนากาโร อนตฺต__ลกฺข__ณํฯตยิทํ สพฺพมฺปิ อยํ โยคาวจโร อุปกฺกิเลสวิมุตฺเตน วีถิปฏิปนฺนวิปสฺสนาสงฺขาเตน อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาเณน ยาถาวสรสโต สลฺลกฺเขติฯอุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยญาณํ นิฏฺฐิตํฯภงฺคานุปสฺสนาญาณกถา[741]] ตสฺเสวํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุนปฺปุนํ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ รูปารูปธมฺเม ตุลยโต ตีรยโต ตํ ญาณํ ติกฺขํ หุตฺวา วหติ, สงฺขารา ลหุํ อุปฏฺฐหนฺติ, ญาเณ ติกฺเข วหนฺเต สงฺขาเรสุ ลหุํ อุปฏฺฐหนฺเตสุ อุปฺปาทํ วา ฐิติํ วา ปวตฺตํ วา นิมิตฺตํ วา น สมฺปาปุณาติฯ ขยวยเภทนิโรเธเยว สติ สนฺติฏฺฐติฯ ตสฺส ‘‘เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นาม สงฺขารคตํ นิรุชฺฌตี’’ติ ปสฺสโต เอตสฺมิํ ฐาเน ภงฺคานุปสฺสนํ นาม วิปสฺสนาญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –‘‘กถํ อารมฺมณปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณํ? รูปารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติ, ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติ ฯ อนุปสฺสตีติ กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต, ทุกฺขโต อนุปสฺสติ โน สุขโต, อนตฺตโต อนุปสฺสติ โน อตฺตโต, นิพฺพินฺทติ โน นนฺทติ, วิรชฺชติ โน รชฺชติ, นิโรเธติ โน สมุเทติ, ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติฯ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติฯ

[758]] เอวญฺหิ ปสฺสตาเนน ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา สงฺขารา ปริคฺคหิตา นาม โหนฺติฯ กสฺมา ปนายเมเต เอวํ ปริคฺคณฺหาตีติ? มุญฺจนสฺส อุปายสมฺปาทนตฺถํฯตตฺรายํ อุปมา – เอโก กิร ปุริโส ‘‘มจฺเฉ คเหสฺสามี’’ติ มจฺฉขิปฺปํ คเหตฺวา อุทเก โอฑฺฑาเปสิ โส ขิปฺปมุเขน หตฺถํ โอตาเรตฺวา อนฺโตอุทเก สปฺปํ คีวาย คเหตฺวา ‘‘มจฺโฉ เม คหิโต’’ติ อตฺตมโน อโหสิฯ โส ‘‘มหา วต มยา มจฺโฉ ลทฺโธ’’ติ อุกฺขิปิตฺวา ปสฺสนฺโต โสวตฺถิกตฺตยทสฺสเนน สปฺโปติ สญฺชานิตฺวา ภีโต อาทีนวํ ทิสฺวา คหเณ นิพฺพินฺโน มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา มุญฺจนสฺส อุปายํ กโรนฺโต อคฺคนงฺคุฏฺฐโต ปฏฺฐาย หตฺถํ นิพฺเพเฐตฺวา พาหุํ อุกฺขิปิตฺวา อุปริสีเส ทฺเว ตโย วาเร อาวิชฺฌิตฺวา สปฺปํ ทุพฺพลํ กตฺวา ‘‘คจฺฉ ทุฏฺฐ สปฺปา’’ติ นิสฺสชฺชิตฺวา เวเคน ตฬากปาฬิํ อารุยฺห ‘‘มหนฺตสฺส วต โภ สปฺปสฺส มุขโต มุตฺโตมฺหี’’ติ อาคตมคฺคํ โอโลกยมาโน อฏฺฐาสิฯตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส ‘‘มจฺโฉ’’ติ สปฺปํ คีวาย คเหตฺวา ตุฏฺฐกาโล วิย อิมสฺสาปิ โยคิโน อาทิโตว อตฺตภาวํ ปฏิลภิตฺวา ตุฏฺฐกาโล, ตสฺส ขิปฺปมุขโต สีสํ นีหริตฺวา โสวตฺถิกตฺตยทสฺสนํ วิย อิมสฺส ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา สงฺขาเรสุ ติ__ลกฺข__ณทสฺสนํ, ตสฺส ภีตกาโล วิย อิมสฺส ภยตุปฏฺฐานญาณํฯ ตโต อาทีนวทสฺสนํ วิย อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ, คหเณ นิพฺพินฺทนํ วิย นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํฯ สปฺปํ มุญฺจิตุกามตา วิย มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ, มุญฺจนสฺส อุปายกรณํ วิย ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาเณน สงฺขาเรสุ ติ__ลกฺข__ณาโรปนํฯ ยถา หิ โส ปุริโส สปฺปํ อาวิชฺฌิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา นิวตฺเตตฺวา ฑํสิตุํ อสมตฺถภาวํ ปาเปตฺวา สุมุตฺตํ มุญฺจติ, เอวมยํ โยคาวจโร ติ__ลกฺข__ณาโรปเนน สงฺขาเร อาวิชฺฌิตฺวา ทุพฺพเล กตฺวา ปุน นิจฺจสุขสุภอตฺตากาเรน อุปฏฺฐาตุํ อสมตฺถตํ ปาเปตฺวา สุมุตฺตํ มุญฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มุญฺจนสฺส อุปายสมฺปาทนตฺถํ เอวํ ปริคฺคณฺหาตี’’ติฯ[759]] เอตฺตาวตา ตสฺส อุปฺปนฺนํ โหติ ปฏิสงฺขาญาณํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –"

[766]] เอวํ สุญฺญโต ทิสฺวา ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหาย สงฺขาเรสุ อุทาสีโน อโหสิ มชฺฌตฺโต, อหนฺติ วา มมนฺติ วา น คณฺหาติ วิสฺสฏฺฐภริโย วิย ปุริโสฯยถา นาม ปุริสสฺส ภริยา ภเวยฺย อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา, โส ตาย วินา มุหุตฺตมฺปิ อธิวาเสตุํ น สกฺกุเณยฺย, อติวิย นํ มมาเยยฺย, โส ตํ อิตฺถิํ อญฺเญน ปุริเสน สทฺธิํ ฐิตํ วา นิสินฺนํ วา กเถนฺติํ วา หสนฺติํ วา ทิสฺวา กุปิโต อสฺส อนตฺตมโน, อธิมตฺตํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทยฺยฯ โส อปเรน สมเยน ตสฺสา อิตฺถิยา โทสํ ทิสฺวา มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชยฺย, น นํ มมาติ คณฺเหยฺยฯ ตโต ปฏฺฐาย ตํ เยนเกนจิ สทฺธิํ ยํกิญฺจิ กุรุมานํ ทิสฺวาปิ เนว กุปฺเปยฺย, น โทมนสฺสํ อาปชฺเชยฺย, อญฺญทตฺถุ อุทาสีโนว ภเวยฺย มชฺฌตฺโตฯ เอวเมวายํ สพฺพสงฺขาเรหิ มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต อหํ มมาติ คเหตพฺพํ อทิสฺวา ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหาย สพฺพสงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหติ มชฺฌตฺโตฯตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ จิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวตฺตติ น สมฺปสาริยติ, อุเปกฺขา วา ปาฏิกุลฺยตา วา สณฺฐาติฯเสยฺยถาปิ นาม ปทุมปลาเส อีสกโปเณ อุทกผุสิตานิ ปติลียนฺติ ปติกุฏนฺติ ปติวตฺตนฺติ น สมฺปสาริยนฺติ, เอวเมว…เป.… เสยฺยถาปิ นาม กุกฺกุฏปตฺตํ วา นหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวตฺตติ น สมฺปสาริยติ (อ. นิ. 7.49), เอวเมว ตสฺส ตีสุ ภเวสุ จิตฺตํ…เป.… อุเปกฺขา วา ปาฏิกุลฺยตา วา สณฺฐาติฯ อิจฺจสฺส สงฺขารุเปกฺขาญาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติฯ[767]] ตํ ปเนตํ สเจ สนฺติปทํ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, สพฺพํ สงฺขารปฺปวตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานเมว ปกฺขนฺทติฯ"

ตญฺหิ อนิจฺจ__ลกฺข__ณาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตตฺตา, ‘‘อุทยพฺพยวนฺตานํเยว วต ธมฺมานํ อุทยพฺพยญาณํ อุปฺปาทวเย อทฺทสา’’ติ จ, ‘‘ภงฺควนฺตานํเยว วต ภงฺคานุปสฺสนํ ภงฺคํ อทฺทสา’’ติ จ, ‘‘สภยํเยว วต ภยตุปฏฺฐานสฺส ภยโต อุปฏฺฐิต’’นฺติ จ, ‘‘สาทีนเวเยว วต อาทีนวานุปสฺสนํ อาทีนวํ อทฺทสา’’ติ จ, ‘‘นิพฺพินฺทิตพฺเพเยว วต นิพฺพิทาญาณํ นิพฺพินฺน’’นฺติ จ, ‘‘มุญฺจิตพฺพมฺหิเยว วต มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ มุญฺจิตุกามํ ชาต’’นฺติ จ, ‘‘ปฏิสงฺขาตพฺพํเยว วต ปฏิสงฺขาญาเณน ปฏิสงฺขาต’’นฺติ จ, ‘‘อุเปกฺขิตพฺพํเยว วต สงฺขารุเปกฺขาย อุเปกฺขิต’’นฺติ จ อตฺถโต วทมานํ วิย อิเมสญฺจ อฏฺฐนฺนํ ญาณานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ, อุปริ จ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตาย ปฏิปตฺติยา ปตฺตพฺพตฺตาฯยถา หิ ธมฺมิโก ราชา วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสินฺโน โวหาริกมหามตฺตานํ วินิจฺฉยํ สุตฺวา อคติคมนํ ปหาย มชฺฌตฺโต หุตฺวา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ อนุโมทมาโน เตสญฺจ วินิจฺฉยสฺส อนุโลเมติ, โปราณสฺส จ ราชธมฺมสฺส, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ ราชา วิย หิ อนุโลมญาณํ, อฏฺฐ โวหาริกมหามตฺตา วิย อฏฺฐ ญาณานิ, โปราโณ ราชธมฺโม วิย สตฺตติํส โพธิปกฺขิยาฯ ตตฺถ ยถา ราชา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ วทมาโน โวหาริกานญฺจ วินิจฺฉยสฺส, ราชธมฺมสฺส จ อนุโลเมติ, เอวมิทํ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชมานํ อฏฺฐนฺนญฺจ ญาณานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ, อุปริ จ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํฯ เตเนว สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ วุจฺจตีติฯอนุโลมญาณํ นิฏฺฐิตํฯวุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนากถา[805]] อิทญฺจ ปน อนุโลมญาณํ สงฺขารารมฺมณาย วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย ปริโยสานํ โหติฯ สพฺเพน สพฺพํ ปน โคตฺรภุญาณํ วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย ปริโยสานํฯ อิทานิ ตสฺสาเยว วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย อสมฺโมหตฺถํ อยํ สุตฺตสํสนฺทนา เวทิตพฺพาฯ

8. อารญฺญิกงฺคกถาวณฺณนา[31]] คามนฺตเสนาสนํ ปหาย อรญฺเญ อรุณํ อุฏฺฐาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ คามนฺตํ, อรญฺญญฺจ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สทฺธิํ อุปจาเรนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ คามปริยาปนฺนตฺตา คามนฺตเสนาสนสฺส ‘‘คาโมเยว คามนฺตเสนาสน’’นฺติ วุตฺตํฯ โย โกจิ สตฺโถปิ คาโม นามาติ สมฺพนฺโธฯ อินฺทขีลาติ อุมฺมาราฯ ตสฺสาติ เลฑฺฑุปาตสฺสฯ วินยปริยาเยน อรญฺญ__ลกฺข__ณํ อทินฺนาทานปาราชิเก (ปารา. 92) อาคตํฯ ตตฺถ หิ ‘‘คามา วา อรญฺญา วา’’ติ อนวเสสโต อวหารฏฺฐานปริคฺคเห ตทุภยํ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คามูปจาโร หิ โลเก คามสงฺขเมว คจฺฉตีติฯ นิปฺปริยายโต ปน คามวินิมุตฺตํ ฐานํ อรญฺญเมว โหตีติ อภิธมฺเม (วิภ. 529) คามา ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ วุตฺตํฯ สุตฺตนฺติกปริยาเยน อารญฺญกสิกฺขาปเท (ปารา. 654) ‘‘ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ อาคตํ อารญฺญิกํ ภิกฺขุํ สนฺธายฯ น หิ โส วินยปริยายิเก ‘‘อรญฺเญ วสนโต อารญฺญิโก ปนฺตเสนาสโน’’ติ สุตฺเต วุตฺโตฯ อยญฺจ สุตฺตสํวณฺณนาติ อิธ สพฺพตฺถ สุตฺตนฺตกถาว ปมาณํฯ ตสฺมา ตตฺถ อาคตเมว __ลกฺข__ณํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ อาโรปิเตน อาจริยธนุนา’’ติอาทินา มินนวิธิํ อาหฯ เตเนว หิ มชฺฌิมฏฺฐกถานโยว (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.296) อิทเมตฺถ ปมาณนฺติ จ วุตฺโตฯตโต ตโต มคฺคนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ขุทฺทกมคฺคํ ปิทหติฯ ธุตงฺคสุทฺธิเกน ธุตงฺคโสธนปสุเตนฯ ยถาปริจฺฉินฺเน กาเลติ อุกฺกฏฺฐสฺส ตโยปิ อุตู, มชฺฌิมสฺส ทฺเว, มุทุกสฺส เอโก อุตุฯ ตตฺถปิ ธุตงฺคํ น ภิชฺชติ สอุสฺสาหตฺตาฯ นิปชฺชิตฺวา คมิสฺสามาติ จิตฺตสฺส สิถิลภาเวน ธุตงฺคํ ภิชฺชตีติ วุตฺตํฯ อรญฺญสญฺญํ มนสิ กโรนฺโตติ ‘‘อหํ วิเวกวาสํ วสิสฺสามิ, ยถาลทฺโธว กายวิเวโก สาตฺถโก กาตพฺโพ’’ติ มนสิการสพฺภาวโต ‘‘ภพฺโพ…เป.… รกฺขิตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ อสฺส อารญฺญิกสฺส จิตฺตํ น วิกฺขิปนฺติ อาปาถมนุปคมนโตฯ วิคตสนฺตาโส โหติ วิเวกปริจยโตฯ ชีวิตนิกนฺติํ ชหติ พหุปริสฺสเย อรญฺเญ นิวาเสเนว มรณภยสฺส ทูรีกรณโตฯ ปวิเวกสุขรสํ อสฺสาเทติ อนุภวติ ชนสํสคฺคาภาวโตฯ อาราธยนฺโตติ อนุนยนฺโตฯ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติยา วิเวกสฺส อธิฏฺฐานภาวโต อารญฺญิกงฺคโยคิโน วาหนสทิสนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อวเสสธุตายุโธ’’ติ, อวสิฏฺฐธุตธมฺมายุโธติ อตฺโถฯอิติ อารญฺญิกงฺคกถาวณฺณนาฯ"

3. กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทสวณฺณนา[38]] อปฺปิจฺฉตาทีหีติ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิสลฺเลขปวิเวกาปจยวีริยารมฺภาทีหิฯ ปริโยทาเตติ สุวิสุทฺเธ นิรุปกฺกิเลเสฯ อิมสฺมิํ สีเลติ ยถาวุตฺเต จตุปาริสุทฺธิสีเลฯ ‘‘จิตฺตํ ภาวย’’นฺติ อิมเมว เทสนํ สนฺธายาห ‘‘อติสงฺเขปเทสิตตฺตา’’ติฯ โก สมาธีติ สรูปปุจฺฉาฯ เกนฏฺเฐน สมาธีติ เกน อตฺเถน สมาธีติ วุจฺจติ, ‘‘สมาธี’’ติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ อตฺโถฯ กติวิโธติ ปเภทปุจฺฉาฯ‘‘โก สมาธี’’ติ กามญฺจายํ สรูปปุจฺฉา, วิภาควนฺตานํ ปน สรูปวิภาวนํ วิภาคทสฺสนมุเขเนว โหตีติ วิภาโค ตาว อนวเสสโต ทสฺเสตพฺโพฯ ตํทสฺสเน จ อยมาทีนโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมาธิ พหุวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พหุวิโธติ กุสลาทิวเสน อเนกวิโธฯ นานปฺปการโกติ อาลมฺพนมนสิการฉนฺทปณิธิอธิโมกฺขอภินีหารสญฺญานานตฺตาทินานปฺปกาโรฯ น สาเธยฺยาติ โลกิยสมาธิสฺส ภาวนา อิธ อธิปฺเปตตฺโถ, ตญฺจ น สาเธยฺยฯ ฌานวิโมกฺขาทีสุ หิ สมาธิํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส ลพฺภมาเนหิ วิภาเคหิ วิสฺสชฺชเน กริยมาเน ฌานวิภงฺคาทีสุ (วิภ. 508 อาทโย) อาคโต สพฺโพ สมาธิปเภโท วิสฺสชฺเชตพฺโพ สิยาฯ ตถา จ สติ ยฺวายํ โลกิยสมาธิสฺส ภาวนาวิธิ อธิปฺเปโต, ตสฺส วิสฺสชฺชนาย โอกาโสว น ภเวยฺยฯ กิญฺจ เยนสฺส ติกจตุกฺกฌานิเกน หีนาทิเภทภินฺเนน ปวตฺติวิภาเคน พฺรหฺมปาริสชฺชาทิวเสน นววิโธ, ปญฺจมชฺฌานิเกน เวหปฺผลาทิวเสน ทสวิโธ วา เอกาทสวิโธ วา ภวปฺปเภโท นิปฺปชฺชติฯ สฺวาสฺส ปวตฺติวิภาโค อยํ โสติ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมาโน วิกฺเขปาย สิยา, ยถา ตํ อวิสเยฯ เตนาห ‘‘อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺยา’’ติฯ กุสลจิตฺเตกคฺคตาติ กุสลา อนวชฺชสุขวิปาก__ลกฺข__ณา จิตฺเตกคฺคตาฯจิตฺตเจตสิกานํ สมํ อวิสารวเสน สมฺปิณฺเฑนฺตสฺส วิย อาธานํ สมาธานํฯ อวิสาร__ลกฺข__โณ หิ สมาธิ, สมฺปิณฺฑนรโส จฯ สมฺมา อวิกฺขิปนวเสน อาธานํ สมาธานํฯ"

อวิกฺเขป__ลกฺข__โณ วา หิ สมาธิ, วิกฺเขปวิทฺธํสนรโส จาติฯ สฺวายํ ยสฺมา เอการมฺมเณ จิตฺตสฺส ฐิติเหตุ, ตสฺมา ‘‘ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ ตถา เหส ‘‘จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิตี’’ติ (ธ. ส. 15) นิทฺทิฏฺโฐฯ เอการมฺมณคฺคหณญฺเจตฺถ สมาธิสฺส สนฺตานฏฺฐิติภาวทสฺสนตฺถํฯ ตถา หิสฺส อฏฺฐกถายํ ทีปจฺจิฏฺฐิติ นิทสฺสิตาฯ อานุภาเวนาติ พเลน, ปจฺจยภาเวนาติ อตฺโถฯ อวิกฺขิปมานาติ น วิกฺขิปมานา วูปสมมานาฯ อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโน หิ สมาธิฯ เอเตนสฺส วิกฺเขปปฏิปกฺขตํ ทสฺเสติฯ อวิปฺปกิณฺณาติ อวิสฏาฯ เอเตน อวิสาร__ลกฺข__ณตํฯสยํ น วิกฺขิปติ, สมฺปยุตฺตา วา น วิกฺขิปนฺติ เอเตนาติ อวิกฺเขโป, โส __ลกฺข__ณํ เอตสฺสาติ อวิกฺเขป__ลกฺข__โณฯ วิกฺเขปํ วิทฺธํเสติ, ตถา วา สมฺปชฺชตีติ วิกฺเขปวิทฺธํสนรโสฯ อุทฺธจฺเจ อวิกมฺปนวเสน ปจฺจุปติฏฺฐติ, สมฺปยุตฺตานํ วา ตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ อวิกมฺปนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ สุขนฺติ นิรามิสํ สุขํ ทฏฺฐพฺพํฯ[39]] อวิกฺเขป__ลกฺข__ณํ นาม สมาธิสฺส อาเวณิโก สภาโว, น เตนสฺส โกจิ วิภาโค ลพฺภตีติ อาห ‘‘อวิกฺเขป__ลกฺข__เณน ตาว เอกวิโธ’’ติฯ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อปฺเปนฺโต วิย ปวตฺตตีติ วิตกฺโก อปฺปนาฯ ตถา หิ โส ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ (ธ. ส. 7) นิทฺทิฏฺโฐฯ ตปฺปมุขตาวเสน ปน สพฺพสฺมิํ มหคฺคตานุตฺตเร ฌานธมฺเม ‘‘อปฺปนา’’ติ อฏฺฐกถาโวหาโรฯ ตถา ตสฺส อนุปฺปตฺติฏฺฐานภูเต ปริตฺตฌาเน อุปจารโวหาโรฯ คามาทีนํ สมีปฏฺฐาเน คามูปจาราทิสมญฺญา วิยาติ อาห ‘‘อุปจารปฺปนาวเสน ทุวิโธ’’ติฯ อิธ ปน สมาธิวเสน เวทิตพฺพํฯ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติ วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตปฺปริยาปนฺนตาย โลเก นิยุตฺโต, ตตฺถ วา วิทิโตติ โลกิโยฯ ตตฺถ อปริยาปนฺนตาย โลกโต อุตฺตโร อุตฺติณฺโณติ โลกุตฺตโรฯ กามญฺเจตฺถ โลกิยสมาธิ ภาเวตพฺพภาเวน คยฺหติ, อุภยํ ปน เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตโต อิตรํ นิทฺธาเรตุํ ‘‘โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิโธ’’ติ วุตฺตํฯ สปฺปีติกนิปฺปีติกวเสนาติ สห ปีติยา วตฺตตีติ สปฺปีติโก, ปีติสมฺปยุตฺโตฯ นตฺถิ เอตสฺส ปีตีติ นิปฺปีติโก, ปีติวิปฺปยุตฺโตฯ เตสํ วเสนฯ

สพฺพตฺถาติ ตตฺถ ตตฺถ วิหาเรฯ วตฺตปฏิปตฺติํ กุรุมาเนนาติ ปวิฏฺฐกาเล อาคนฺตุกวตฺตํ, นิกฺขมนกาเล คมิกวตฺตนฺติ ยถารหํ ตํ ตํ วตฺตํ ปูเรนฺเตนฯ สพฺพปาริหาริยเตลนฺติ สพฺเพสํ องฺคานํ , สพฺเพสํ วา ภิกฺขูนํ อตฺถาย ปริหริตพฺพเตลํฯ ฐเปมีติ อนุชานาปนํฯ ยํ ตํ สมฺมาวตฺตํ ปญฺญตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอกทิวสํ สายํ วิสฺสชฺชิเตนาปีติ โยชนาฯ อาโรเจตพฺพํ อาคมนการณํฯ สปฺปายเวลา สรีรจิตฺตานํ กลฺลสมโยฯจริยาวณฺณนา[43]] สนฺตาเน ราคสฺส อุสฺสนฺนภาเวน จรณํ ปวตฺติ ราคจริยา, สา สสฺสตาสยาทโย วิย ทฏฺฐพฺพาฯ ตถา โทสจริยาทโยฯ สํสคฺโค สมฺปโยคารหวเสน เวทิตพฺโพ, ยถา ‘‘ราคโมหจริยา โทสโมหจริยา’’ติอาทิฯ สนฺนิปาโต เอกสนฺตติปริยาปนฺนตาวเสน, ยถา ‘‘ราคโทสจริยา ราคโทสโมหจริยา’’ติอาทิฯ อิมา เอว หิ สนฺธาย ‘‘อปราปิ จตสฺโส’’ติ วุตฺตํฯ ตถาติ ยถา ราคาทีนํ, ตถา สทฺธาทีนํ สํสคฺคสนฺนิปาตวเสน สทฺธาพุทฺธิจริยา สทฺธาวิตกฺกจริยา พุทฺธิวิตกฺกจริยา สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกจริยาติฯ อิมา อปราปิ จตสฺโสฯ เอวนฺติ สํสคฺคสนฺนิปาตวเสนฯ สํสคฺคนฺติ สํสชฺชนํ มิสฺสีกรณํ ‘‘ราคสทฺธาจริยา โทสสทฺธาจริยา’’ติอาทินาฯ อเนกาติ เตสฏฺฐิ, ตโต อติเรกาปิ วา, ตา ปน อสมฺโมหนฺเตน สํยุตฺตสุตฺตฏีกายํ วิตฺถารโต ทสฺสิตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ ‘‘ปกตี’’ติ อิมินา อสติ ปฏิปกฺขภาวนายํ ตตฺถ ตตฺถ สนฺตาเน จริยาย สภาวภูตตํ ทสฺเสติฯ อุสฺสนฺนตา อญฺญธมฺเมหิ ราคาทีนํ อธิกตา, ยโต ราคจริยาทีนํ ปจฺจยสมวาเย ราคาทโย พลวนฺโต โหนฺติ, อภิณฺหญฺจ ปวตฺตนฺติฯ ตาสํ วเสนาติ ฉนฺนํ มูลจริยานํ วเสน ฉเฬว ปุคฺคลา โหนฺติฯ อญฺญถา อเนกปุคฺคลา สิยุํ, ตถา จ สติ อธิปฺเปตตฺถสิทฺธิ จ น สิยาติ อธิปฺปาโยฯสทฺธา พลวตี โหติ ราคุสฺสนฺเน สนฺตาเน ตทนุคุณสฺส ธมฺมสฺส นิโยคโต อธิกภาวสมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘ราคสฺส อาสนฺนคุณตฺตา’’ติ, สิเนหปริเยสนาปริจฺจชเนหิ สภาคธมฺมตฺตาติ อตฺโถฯ สภาโค หิ ทูเรปิ อาสนฺเนเยวาติ สภาคตา__ลกฺข__ณมิธ อาสนฺนคฺคหณํฯ"

มายาทีสุ สนฺตโทสปฏิจฺฉทน__ลกฺข__ณา มายาฯ อสนฺตคุณปกาสน__ลกฺข__ณํ สาเฐยฺยํฯ อุนฺนติ__ลกฺข__โณ มาโนฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนามุเขน ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺญุตา__ลกฺข__ณา ปาปิจฺฉตาฯ สนฺตคุณสมฺภาวนามุเขน ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺญุตา__ลกฺข__ณา มหิจฺฉตาฯ สกลาเภน อสนฺตุสฺสน__ลกฺข__ณา อสนฺตุฏฺฐิตาฯ วิชฺฌนฏฺเฐน สิงฺคํ, สิงฺคารตานาคริกภาวสงฺขาตํ กิเลสสิงฺคํฯ อตฺตโน สรีรสฺส, จีวราทิปริกฺขารสฺส จ มณฺฑนวเสน ปวตฺตํ โลลุปฺปํ จาปลฺยํฯ เอวมาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อหิริกาโนตฺตปฺปมทปฺปมาทาทโย สงฺคยฺหนฺติฯปราปราธสฺส อุปนยฺหน__ลกฺข__โณ อุปนาโหฯ ปเรสํ คุณมกฺขณ__ลกฺข__โณ มกฺโขฯ ปรสฺส คุเณ ฑํสิตฺวา อปเนนฺโต วิย ยุคคฺคาห__ลกฺข__โณ ปฬาโสฯ ปรสมฺปตฺติอุสูยน__ลกฺข__ณา อิสฺสาฯ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหน__ลกฺข__ณํ มจฺฉริยํฯ อิธ อาทิ-สทฺเทน โทวจสฺสตาปาปมิตฺตตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯอนุสฺสาหนํ ถินํฯ อสตฺติวิฆาโต มิทฺธํฯ เจตโส อวูปสโม อุทฺธจฺจํฯ วิปฺปฏิสาโร กุกฺกุจฺจํฯ สํสโย วิจิกิจฺฉาฯ อโยนิโส ทฬฺหคฺคาโห อาธานคฺคาหิตาฯ ยถาคหิตสฺส มิจฺฉาคาหสฺส ทุพฺพิเวฐิยตา ทุปฺปฏินิสฺสคฺคิยตาฯ อิธ อาทิ-สทฺเทน มุฏฺฐสจฺจอสมฺปชญฺญาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯมุตฺตจาคตาติ วิสฺสฏฺฐจาคตา นิสฺสงฺคปริจฺจาโคฯ ยถา มายาทโย, ตถา ปวตฺตา อกุส__ลกฺข__นฺธา, ยถา อริยานํ ทสฺสนกามตาทโย, ตถา ปวตฺตา กุส__ลกฺข__นฺธา เวทิตพฺพาฯปสาทนียฏฺฐานํ นาม วตฺถุตฺตยํฯ สํเวชนียฏฺฐานานิ ชาติอาทีนิฯ กุสลานุโยเคติ กุสลธมฺมภาวนายํฯ ‘‘เอวญฺจ เอวญฺจ กริสฺสามี’’ติ กิจฺจานํ รตฺติภาเค ปริวิตกฺกนํ รตฺติํ ธูมายนาฯ ตถาวิตกฺกิตานํ เตสํ ทิวสภาเค อนุฏฺฐานํ ทิวา ปชฺชลนาฯ หุราหุรํ ธาวนาติ อิโต จิโต จ ตตฺถ ตตฺถ อารมฺมเณ จิตฺตโวสคฺโคฯ เตเนวาห ‘‘อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกํ, เยนิจฺฉกํ ยตฺถกามํ ยถาสุข’’นฺติ (ธ. ป. 326), ‘‘จิตฺตมสฺส วิธาวตี’’ติ (สํ. นิ. 1.55) จฯ"

รุปฺปน__ลกฺข__ณาทิกมฺปิ อิธ สามญฺญ__ลกฺข__เณเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุสลกิริยาย อาทิอารมฺภวเสน ปวตฺตวีริยํ ธิติสภาวตาย ‘‘ธาตู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อารมฺภธาตูติ ปฐมวีริยํ วุจฺจตี’’ติฯ ลทฺธาเสวนํ วีริยํ พลปฺปตฺตํ หุตฺวา ปฏิปกฺขํ วิธมตีติ อาห ‘‘โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตร’’นฺติฯ อธิมตฺตาธิมตฺตตรานํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิธมนสมตฺถํ ปฏุปฏุตราทิภาวปฺปตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตร’’นฺติฯ ติฏฺฐติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ ฐานิยา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ฐานิยา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยาฯ ฐาตพฺโพ วา ฐานิโย, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ฐานิโย เอเตสูติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยา, อปราปรํ วตฺตมานา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมาฯ ยสฺมา ปน เตสุ ปีติเยว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วิเสสการณํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปีติยา เอว เอตํ นาม’’นฺติฯ อุปฺปาทกมนสิกาโรติ ยถา มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ วฑฺฒติ, ตถา ปวตฺตมนสิกาโรฯปริปุจฺฉกตาติ ปริโยคาเหตฺวา ปุจฺฉกภาโวฯ ปญฺจปิ หิ นิกาเย อุคฺคเหตฺวา อาจริเย ปริยุปาสิตฺวา ตสฺส ตสฺส อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺตสฺส, เต วา สห อฏฺฐกถาย ปริโยคาเหตฺวา ยํ ยํ ตตฺถ คณฺฐิฏฺฐานํ, ตํ ตํ ‘‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ ปุจฺฉนฺตสฺส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชตีติฯ วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา สงฺเขปโต, วิตฺถารโต จ ปกาสิตา เอวฯ ตตฺถ ปน สมาธิสํวตฺตนิยภาเวน อาคตา, อิธ ปญฺญาสํวตฺตนิยภาเวนฯ ยทคฺเคน หิ สมาธิสํวตฺตนิกา, ตทคฺเคน ปญฺญาสํวตฺตนิกา สมาธิสฺส ญาณปจฺจุปฏฺฐานโตฯ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 4.99; 5.1071) วุตฺตํฯ ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ทุปฺปญฺญานํ มนฺทพุทฺธีนํ ภตฺตนิกฺขิตฺตกากมํสนิกฺขิตฺตสุนขสทิสานํ โมมูหปุคฺคลานํ ทูรโต ปริจฺจชนาฯ ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม ปญฺญาย กตาธิการานํ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสุ กุสลานํ อริยานํ, วิปสฺสนากมฺมิกานํ วา มหาปญฺญานํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนํฯ คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณาติ คมฺภีรญาเณหิ จริตพฺพานํ ขนฺธายตนธาตาทีนํ, สจฺจปจฺจยาการาทิทีปนานํ วา สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตานํ สุตฺตนฺตานํ ปจฺจเวกฺขณาฯ ตทธิมุตฺตตาติ ปญฺญาธิมุตฺตตา, ปญฺญาย นินฺนโปณปพฺภารตาติ อตฺโถฯ

สา ปน ยสฺมา ฌานสฺส โอสานกฺขเณ ปากฏา โหติ , ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติฯ อิมานิ ตีณิ __ลกฺข__ณานีติ ปริปนฺถโต จิตฺตสฺส วิสุชฺฌนากาโร , มชฺฌิมสฺส สมถนิมิตฺตสฺส ปฏิปชฺชนากาโร, ตตฺถ ปกฺขนฺทนากาโรติ อิมานิ ตีณิ ฌานสฺส อาทิโต อุปฺปาทกฺขเณ อปฺปนาปตฺติ__ลกฺข__ณานิ เตหิ อากาเรหิ วินา อปฺปนาปตฺติยา อภาวโต, อสติ จ อปฺปนาย ตทภาวโตฯ อาทิกลฺยาณญฺเจว วิสุทฺธิปฏิปทตฺตาฯ ยถาวุตฺเตหิ __ลกฺข__เณหิ สมนฺนาคตตฺตา, สมฺปนฺน__ลกฺข__ณตฺตา จ ติ__ลกฺข__ณสมฺปนฺนญฺจฯ อิมินา นเยน มชฺฌปริโยสาน__ลกฺข__ณานญฺจ โยชนา เวทิตพฺพาฯสมฺภรียติ ฌานํ เอเตนาติ สมฺภาโร, นานาวชฺชนปริกมฺมํฯ สห สมฺภาเรนาติ สสมฺภาโร, โส เอว สสมฺภาริโกฯ อุปจาโรติ เอกาวชฺชนูปจารมาหฯ ปคฺคหาทิกิจฺจสฺส ปุพฺพภาเค ภาวนาย เอว สาธิตตฺตา ยา ตตฺถ เอกาวชฺชนูปจาเร สิทฺธา อชฺฌุเปกฺขนา, สา ฌานกฺขเณ ปริพฺรูหิตา นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา’’ติฯ ยถาธิคตํ ฌานํ นิสฺสาย โย ปหฏฺฐากาโร จิตฺตสฺส ปริโตโส, ตํ ปจฺจเวกฺขณาวเสน ปวตฺตํ สนฺธายาห ‘‘สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณา’’ติฯ เอเกติ อภยคิริวาสิโนฯ เต หิ เอวํ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทิเก วณฺณยนฺติ, ตทยุตฺตํฯ ตถา หิ สติ อชฺฌานธมฺเมหิ ฌานสฺส คุณสํกิตฺตนํ นาม กตํ โหติฯ น หิ ภูมนฺตรํ ภูมนฺตรปริยาปนฺนํ โหติฯ ปาฬิยา เจตํ วิรุทฺธนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอกตฺตคตํ จิตฺตนฺติ อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน, เอกคฺคตาย จ สิขาปฺปตฺติยา ตทนุคุณํ เอกตฺตํ คตนฺติ เอกตฺตคตํ, สสมฺปยุตฺตํ อปฺปนาปตฺตจิตฺตํฯ ตสฺเสว ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทตาทิ อนนฺตรเมว วุจฺจติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอกสฺมิํเยว อปฺปนาจิตฺตกฺขเณ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทิ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา อาคมนวเสนาติ ปริกมฺมาคมนวเสนฯ อนติวตฺตนาทีติ อาทิ-สทฺเทน อินฺทฺริเยกรสตาตทุปควีริยวาหนาเสวนานิ สงฺคณฺหาติฯ ปริโยทาปกสฺสาติ ปริโสธกสฺส ปภสฺสรภาวกรสฺสฯ อนติวตฺตนาทิภาวสาธนเมว เจตฺถ ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติ เวทิตพฺพาฯตสฺมินฺติ ตสฺมิํ วาเร, จตุปญฺจจิตฺตปริมาณาย อปฺปนาวีถิยนฺติ อตฺโถฯ ตโต ปริปนฺถโตฯ จิตฺตํ วิสุชฺฌตีติ ยทิปิ อาคมนํ คเหตุํ อวิเสเสน วิย วุตฺตํ, ปริกมฺมวิสุทฺธิโต ปน อปฺปนาวิสุทฺธิ สาติสยาวฯ เตนาห ‘‘วิสุทฺธตฺตา’’ติอาทิฯ

ปหีนมฺปิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปีติ วิย น ทูเรติ กตฺวา ‘‘อาสนฺนตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ นานาวชฺชนูปจาเร ปหีนมฺปิ ปหานงฺคํ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺเชยฺย วาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตายา’’ติอาทิมาหฯ ตาทิสาย อาเสวนาย อิจฺฉิตพฺพตฺตา ยถา มคฺควีถิโต ปุพฺเพ ทฺเว ตโย ชวนวารา สทิสานุปสฺสนาว ปวตฺตนฺติ, เอวมิธาปิ อปฺปนาวารโต ปุพฺเพ ทฺเว ตโย ชวนวารา อุเปกฺขาสหคตาว ปวตฺตนฺตีติ วทนฺติฯสมาหฏาติ สมานีตา, สงฺคเหตฺวา วุตฺตาติ อตฺโถฯ สุขทุกฺขานิ วิย อโนฬาริกตฺตา อวิภูตตาย สุขุมาฯ ตโต เอว อนุมินิตพฺพสภาวตฺตา ทุวิญฺเญยฺยาฯ ทุฏฺฐสฺสาติ ทุฏฺฐปโยคสฺส, ทุทฺทมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ สกฺกา โหติ เอสา คาหยิตุํ อญฺญาโปหนนเยนาติ อธิปฺปาโยฯอทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยาติ อิทเมว จตุตฺถชฺฌานํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปจฺจยทสฺสนตฺถนฺติ อธิคมสฺส อุปายภูตปจฺจยทสฺสนตฺถํฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขปฺปหานาทโย หิ ตสฺสา ปจฺจยา’’ติฯ ทุกฺขปฺปหานาทโยติ จ โสปจารา ปฐมชฺฌานาทโยเวตฺถ อธิปฺเปตาฯปหีนาติ วุตฺตา ‘‘ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา’’ติฯ เอตาติ สุขาทโย เวทนาฯโสมนสฺสํ ราคสฺส ปจฺจโยฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สุขาย โข, อาวุโส วิสาข, เวทนาย ราคานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. 1.465)ฯ โทมนสฺสํ โทสสฺส ปจฺจโยฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ทุกฺขาย โข, อาวุโส วิสาข, เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติฯ สุขาทิฆาเตนาติ สุขาทีนํ ปหาเนนฯ อสฺส ฌานสฺสฯน ทุกฺขนฺติ อทุกฺขํ, ทุกฺขวิธุรํฯ ยสฺมา ตตฺถ ทุกฺขํ นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขาภาเวนา’’ติฯ อสุขนฺติ เอตฺถปิ เอเสว นโยฯ เอเตนาติ ทุกฺขสุขปฏิกฺเขปวจเนนฯ ‘‘ปฏิปกฺขภูต’’นฺติ อิทํ อิธ ตติยเวทนาย ทุกฺขาทีนํ สมติกฺกมวเสน ปตฺตพฺพตฺตา วุตฺตํ, น กุสลากุสลานํ วิย อุชุวิปจฺจนีกตายฯ อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตสฺส มชฺฌตฺตารมฺมณสฺส, อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตํ วา มชฺฌตฺตากาเรน อนุภวน__ลกฺข__ณา อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตานุภวน__ลกฺข__ณาฯ ตโต เอว มชฺฌตฺตรสาฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อุทฺธุมาตกาทิเก ปฐมชฺฌานเมว อุปฺปชฺชติ, น ทุติยาทีนีติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ อปริสณฺฐิตชลายาติ โสตวเสน ปวตฺติยา สมนฺตโต อฏฺฐิตชลาย อสนฺนิสินฺนสลิลายฯ อริตฺตพเลนาติ ปาชนทณฺฑพเลนฯ ทุพฺพลตฺตา อารมฺมณสฺสาติ ปฏิกฺกูลภาเวน อตฺตนิ จิตฺตํ ฐเปตุํ อสมตฺถภาโว อารมฺมณสฺส ทุพฺพลตาฯ ปฏิกฺกูเล หิ อารมฺมเณ สรสโต จิตฺตํ ปวตฺติตุํ น สกฺโกติ, อภินิโรปน__ลกฺข__เณน ปน วิตกฺเกน อภินิโรปิยมานเมว จิตฺตํ เอกคฺคตํ ลภติฯ น วินา วิตกฺเกนาติ วิตกฺกรหิตานิ ทุติยาทิชฺฌานานิ ตตฺถ ปติฏฺฐํ น ลภนฺติฯ เตนาห ‘‘วิตกฺกพเลเนวา’’ติอาทิฯยทิ ปฏิกฺกูลภาวโต อุทฺธุมาตาทิอารมฺมเณ ทุติยาทิชฺฌานานิ น ปวตฺตนฺติ, เอวํ สนฺเต ปฐมชฺฌาเนนาปิ ตตฺถ น อุปฺปชฺชิตพฺพํฯ น หิ ตตฺถ ปีติโสมนสฺสานํ สมฺภโว ยุตฺโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิกฺกูเลปิ จ เอตสฺมิ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อานิสํสทสฺสาวิตานีวรณสนฺตาปโรควูปสมานํ ยถากฺกมํ ปุปฺผจฺฉฑฺฑก, วมนวิเรจนอุปมา โยเชตพฺพาฯ[122]] ยถาวุตฺตการเณน ทสธา ววตฺถิตมฺปิ สภาวโต เอกวิธเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทสวิธมฺปิ เจต’’นฺติอาทิํ วตฺวา สฺวายํ สภาโว ยถา อวิญฺญาณเกสุ, เอวํ สวิญฺญาณเกสุปิ ลพฺภเตวฯ ตสฺมา ตตฺถาปิ โยนิโสมนสิการวโต ภาวนา อิชฺฌเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเทตํ อิมินา __ลกฺข__เณนา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ชีวมานกสรีเรฯ อลงฺกาเรนาติ ปฏิชคฺคนปุพฺพเกน อลงฺกรเณนฯ น ปญฺญายติ ปจุรชนสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อติเรกติสตอฏฺฐิกสมุสฺสยํ ทนฺตฏฺฐิเกหิ สทฺธิํ, เตหิ ปน วินา ‘‘ติมตฺตานิ อฏฺฐิสตานี’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.190) กายคตาสติยํ วกฺขติฯ ฉิทฺทาวฉิทฺทนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทฉิทฺทวนฺตํฯ เมทกถาลิกา เมทภริตภาชนํฯ นิจฺจุคฺฆริตปคฺฆริตนฺติ นิจฺจกาลํ อุปริ, เหฏฺฐา จ วิสฺสวนฺตํฯ เวมตฺตนฺติ นานตฺตํฯ นานาวตฺเถหีติ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิฯ หิริยา ลชฺชาย โกปนโต วินาสนโต หิริโกปินํ, อุจฺจารปสฺสาวมคฺคํฯ ยาถาวสรสนฺติ ยถาภูตํ สภาวํฯ ยาถาวโต รสียติ ญายตีติ หิ รโส, สภาโวฯ รตินฺติ อภิรติํ อภิรุจิํฯ"

อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสสมฺปตฺติยาติ เอตฺถ อุจฺจารณเวลายํ อปริโยสิเต ปเท วณฺโณ อกฺขรํฯ ‘‘เอกกฺขรํ ปทํ อกฺขร’’นฺติ เอเก ‘‘อา เอวํ กิร ต’’นฺติอาทีสุ อา-การาทโย วิยฯ ‘‘วิสุทฺธกรณานํ มนสา เทสนาวาจาย อกฺขรณโต อกฺขร’’นฺติ อญฺเญฯ วิภตฺติยนฺตํ อตฺถญาปนโต ปทํฯ สงฺเขปโต วุตฺตํ ปทาภิหิตํ อตฺถํ พฺยญฺเชตีติ พฺยญฺชนํ, วากฺยํฯ ‘‘กิริยาปทํ อพฺยยการกวิเสสนยุตฺตํ วากฺย’’นฺติ หิ วทนฺติฯ ปการโต วากฺยวิภาโค อากาโรฯ อาการาภิหิตํ นิพฺพจนํ นิรุตฺติฯ นิพฺพจนวิตฺถาโร นิสฺเสสุปเทสโต นิทฺเทโสฯ เอเตสํ อกฺขราทีนํ พฺยญฺชนปทานํ สมฺปตฺติยา สมฺปนฺนตาย สพฺยญฺชนํฯตตฺรายมสฺส อตฺถปทสมาโยโค, พฺยญฺชนสมฺปตฺติ จ – อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรติ, นิทฺเทเสหิ ปญฺญเปติ, ตถา อกฺขเรหิ อุคฺฆาเฏตฺวา ปเทหิ วิเนติ อุคฺฆฏิตญฺญุํ, พฺยญฺชเนหิ วิปญฺเจตฺวา อากาเรหิ วิเนติ วิปญฺจิตญฺญุํ, นิรุตฺตีหิ เนตฺวา นิทฺเทเสหิ วิเนติ เนยฺยํฯ เอวญฺจายํ ธมฺโม อุคฺฆฏิยมาโน อุคฺฆฏิตญฺญุํ วิเนติ, วิปญฺจิยมาโน วิปญฺจิตญฺญุํ, นิยฺยมาโน เนยฺยํฯ ตตฺถ อุคฺฆฏนา อาทิ, วิปญฺจนา มชฺเฌ, นยนมนฺเตฯ เอวํ ตีสุ กาเลสุ ติธา เทสิโต โทสตฺตยวิธมโน คุณตฺตยาวโห ติวิธเวเนยฺยวินยโนติฯ เอวมฺปิ ติวิธกลฺยาโณยํ ธมฺโม อตฺถพฺยญฺชนปาริปูริยา ‘‘สาตฺโถ สพฺยญฺชโน’’ติ เวทิตพฺโพ ‘‘ปริปุณฺโณ, ปริสุทฺโธ’’ติ จฯอตฺถคมฺภีรตาติอาทีสุ อตฺโถ นาม ตนฺติอตฺโถฯ ธมฺโม ตนฺติฯ ปฏิเวโธ ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธฯ เทสนา มนสา ววตฺถาปิตาย ตนฺติยา เทสนาฯ เต ปเนเต อตฺถาทโย ยสฺมา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาหา, อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จ, ตสฺมา คมฺภีราฯ อถ วา อตฺโถ นาม เหตุผลํฯ ธมฺโม เหตุฯ เทสนา ปญฺญตฺติ, ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโป, อนุโลมปฏิโลมสงฺเขปวิตฺถาราทิวเสน วา กถนํฯ ปฏิเวโธ อภิสมโย, อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสุ, ธมฺมานุรูปํ อตฺเถสุ, ปญฺญตฺติปถานุรูปํ ปญฺญตฺตีสุ อวโพโธ, เตสํ เตสํ วา ธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ ส__ลกฺข__ณสงฺขาโต อวิปรีตสภาโวฯ"

ตตฺถ มนฺตยุทฺเธนาติ อาถพฺพณเวทวิหิเตน มนฺตสงฺคามปฺปโยเคนฯ ธเนนาติ ธนทาเนนฯ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถฯ เตน สามํ, เภทญฺจ สงฺคณฺหาติฯ[171]] ปเรหิ สทฺธิํ อตฺตโน อุปสํหรณโตติ ปเรหิ มเตหิ สทฺธิํ ‘‘เตปิ นาม มตา, กิมงฺคํ ปน มาทิสา’’ติ อตฺตโน มรณสฺส อุปนยนโตฯ ยสมหตฺตโตติ ปริวารมหตฺตโต, วิภวมหตฺตโต จฯ ปุญฺญมหตฺตโตติ มหาปุญฺญภาวโตฯ ถามมหตฺตโตติ วีริยพลมหตฺตโตฯ ยุธิฏฺฐิโล ธมฺมปุตฺโตฯ จานุโร โย พลเทเวน นิพฺพุทฺธํ กตฺวา มาริโตฯสห อิทฺธีหีติ เวชยนฺตกมฺปนนนฺโทปนนฺททมนาทีสุ ทิฏฺฐานุภาวาหิ อตฺตโน อิทฺธีหิ สทฺธิํ มจฺจุมุขํ ปวิฏฺโฐฯกลํ นคฺฆนฺติ โสฬสินฺติ โสฬสนฺนํ ปูรณภาคํ น อคฺฆนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อายสฺมโต เถรสฺส สาริปุตฺตสฺส ปญฺญํ โสฬสภาเค กตฺวา ตโต เอกํ ภาคํ โสฬสธา คเหตฺวา ลทฺธํ เอกภาคสงฺขาตํ กลํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ฐเปตฺวา อญฺเญสํ สตฺตานํ ปญฺญา น อคฺฆนฺตีติฯสพฺพสฺสาปิ สํกิเลสปกฺขสฺส สมุคฺฆาโต ญาเยน อารทฺธวีริยสฺส โหตีติ อาห ‘‘ญาณวีริยพเลนา’’ติฯ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาวายาเมสุ หิ สิทฺเธสุ อฏฺฐงฺคิโก อริยมคฺโค สิทฺโธว โหตีติฯ เอกากีภาเวน ขคฺควิสาณกปฺปาฯ ปรโตโฆเสน วินา สยเมว ภูตา ปฏิวิทฺธากุปฺปาติ สยมฺภุโนฯหตฺถคตสุวณฺณวลยานํ อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺฏนํ วํสกฬีรสฺส กตฺถจิ อสตฺตตาติ เอวมาทิกํ ตํ ตํ นิมิตฺตํ การณํ อาคมฺมฯ วีมํสนฺตาติ ปวตฺตินิวตฺติโย อุปปริกฺขนฺตาฯ มหนฺตานํ สี__ลกฺข__นฺธาทีนํ เอสนฏฺเฐน มเหสโยฯ เอกจริยนิวาเสนาติ เอกจริยนิวาสมตฺเตน, น สีลาทินาฯ ขคฺคมิคสิงฺคสมา อุปมา เยสํ, ขคฺคมิคสิงฺคํ วา สมูปมา เยสํ เต ขคฺคสิงฺคสมูปมาฯตมฺพนขตุงฺคนขตาทิอสีติอนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิเตหิ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาทีหิ ทฺวตฺติํสาย มหาปุริส__ลกฺข__เณหิ วิจิตฺโร อจฺฉริยพฺภุโต รูปกาโย เอตสฺสาติ อสีติ…เป.… รูปกาโยฯ

อรญฺญาทิกสฺเสว ภาวนานุรูปเสนาสนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทุทฺทโม ทมถํ อนุปคโต โคโณ กูฏโคโณฯ ยถา ถเนหิ สพฺพโส ขีรํ น ปคฺฆรติ, เอวํ โทหปฏิพนฺธินี กูฏเธนุฯ รูปสทฺทาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนโก อสฺสาโท รูปารมฺมณาทิรโสฯ ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณนฺติ ปพฺพชฺชโต ปุพฺเพ, อนาทิมติ วา สํสาเร ปริจิตารมฺมณํฯนิพนฺเธยฺยาติ พนฺเธยฺยฯ สติยาติ สมฺมเทว กมฺมฏฺฐานสลฺ__ลกฺข__ณสมฺปวตฺตาย สติยาฯ อารมฺมเณติ กมฺมฏฺฐานารมฺมเณฯ ทฬฺหนฺติ ถิรํ, ยถา สโตการิสฺส อุปจารปฺปนาเภโท สมาธิ อิชฺฌติ, ตถา ถามคตํ กตฺวาติ อตฺโถฯวิเสสาธิคมทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารปทฏฺฐานนฺติ สพฺเพสํ พุทฺธานํ, เอกจฺจานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, พุทฺธสาวกานญฺจ วิเสสาธิคมสฺส เจว อญฺญกมฺมฏฺฐาเนน อธิคตวิเสสานํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสฺส จ ปทฏฺฐานภูตํฯวตฺถุวิชฺชาจริโย วิย ภควา โยคีนํ อนุรูปนิวาสฏฺฐานุปทิสนโตฯภิกฺขุ ทีปิสทิโส อรญฺเญ เอกิโก วิหริตฺวา ปฏิปกฺขนิมฺมถเนน อิจฺฉิตตฺถสาธนโตฯ ผลมุตฺตมนฺติ สามญฺญผลมาหฯ ปรกฺกมชวโยคฺคภูมินฺติ ภาวนุสฺสาหชวสฺส โยคฺคกรณภูมิภูตํฯ[218]] เอวํ วุตฺต__ลกฺข__เณสูติ อภิธมฺมปริยาเยน (วิภ. 530), สุตฺตนฺตปริยาเยน จ วุตฺต__ลกฺข__เณสุฯ รุกฺขสมีปนฺติ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูลนฺติ วุจฺจตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ รุกฺขสฺส สมีปฏฺฐานํฯ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนนฺติ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชนฺติ เอวํ วุตฺตํฯอุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลนฺติ คิมฺหาทิอุตุตฺตยสฺส, เสมฺหาทิธาตุตฺตยสฺส, โมหาทิจริยตฺตยสฺส จ อนุกูลํฯ"

วิปสฺสนากฺขเณติ วิปสฺสนาปญฺญาย ติกฺขวิสทปฺปตฺตาย วิสยโต ทสฺสนกฺขเณฯ __ลกฺข__ณปฏิเวเธนาติ ปีติยา ส__ลกฺข__ณสฺส, สามญฺญ__ลกฺข__ณสฺส จ ปฏิวิชฺฌเนนฯ ยํ หิ ยสฺส วิเสสโต, สามญฺญโต จ __ลกฺข__ณํ, ตสฺมิํ วิทิเต โส ยาถาวโต วิทิโต เอว โหติฯ เตนาห ‘‘อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’’ติฯอิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา เอว วิภาเวตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ตตฺถ ปน สโตการิตาทสฺสนวเสน ปาฬิ อาคตา, อิธ ปีติปฏิสํเวทิตาวเสน, ปีติปฏิสํเวทิตา จ อตฺถโต วิภตฺตา เอวฯ อปิจ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสน ปชานโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌานปริยาปนฺนํ ‘‘อวิกฺเขโป’’ติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย ปชานโตฯ ยเถว หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณมุเขน ปฏิสํวิทิตา เอว โหนฺตีติฯ สติ อุปฏฺฐิตา โหตีติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ ตสฺส อารมฺมเณ อุปฏฺฐิตา อารมฺมณมุเขน ฌาเนปิ อุปฏฺฐิตา นาม โหติฯ ตาย สติยาติ เอวํ อุปฏฺฐิตาย ตาย สติยา ยถาวุตฺเตน เตน ญาเณน สุปฺปฏิวิทิตตฺตา อารมฺมณสฺส ตสฺส วเสน ตทารมฺมณา สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสนาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯเอวํ ปฐมจตุกฺกวเสน ทสฺสิตํ ปีติปฏิสํเวทนํ อารมฺมณโต, อสมฺโมหโต จ วิภาคโส ทสฺเสตุํ ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาวชฺชโตติ ฌานํ อาวชฺชนฺตสฺสฯ สา ปีตีติ สา ฌานปริยาปนฺนา ปีติฯ ชานโตติ สมาปนฺนกฺขเณ อารมฺมณมุเขน ชานโตฯ ตสฺส สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ปสฺสโตติ ทสฺสนภูเตน ญาเณน ฌานโต วุฏฺฐาย ปสฺสนฺตสฺสฯ ปจฺจเวกฺขโตติ ฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสฯ จิตฺตํ อธิฏฺฐหโตติ ‘‘เอตฺตกํ เวลํ ฌานสมงฺคี ภวิสฺสามี’’ติ ฌานจิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺตสฺสฯ เอวํ ปญฺจนฺนํ วสีภาวานํ วเสน ฌานสฺส ปชานนมุเขน อารมฺมณโต ปีติยา ปฏิสํเวทนา ทสฺสิตาฯ

จตุธาตุววตฺถานภาวนาวณฺณนา[306]] ‘‘เอกํ ววตฺถานนฺติ เอวํ อุทฺทิฏฺฐสฺส จตุธาตุววตฺถานสฺส ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโต’’ติ อุทฺเทโส นาม นิทฺเทสตฺโถ มุทุมชฺฌปญฺญาพาหุลฺลโต , อาคโต จ ภาโร อวสฺสํ วหิตพฺโพติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตตฺถ สติปิ วิสยเภเทน ววตฺถานสฺส เภเท ววตฺถานภาวสามญฺเญน ปน ตํ อภินฺนํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ, ปุพฺพภาเค วา สติปิ วิสยเภเท อตฺถสิทฺธิยํ ตสฺส เอกวิสยตาวาติ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถา หิ ทฺวตฺติํสากาเร กมฺมํ กโรนฺตสฺส โยคิโน ยทิปิ ปุพฺพภาเค วิสุํ วิสุํ โกฏฺฐาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺตติ, อปรภาเค ปน เอกสฺมิํ ขเณ เอกสฺมิํเยว โกฏฺฐาเส อตฺถสิทฺธิ โหติ, น สพฺเพสุ, เอวมิธาปีติฯ ตตฺถ สิยา – ยถา ปฏิกฺกูลภาวสามญฺเญน ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐาเน อเภทโต มนสิกาโร ปวตฺตติ, เอวํ อิธ ธาตุภาวสามญฺเญน อเภทโต มนสิกาโร ปวตฺตตีติ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ? นยิทเมวํฯ ตตฺถ หิ ปณฺณตฺติสมติกฺกมโต ปฏฺฐาย ปฏิกฺกูลวเสเนว สพฺพตฺถ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ, อิธ ปน สภาวสรส__ลกฺข__ณโต ธาตุโย มนสิ กาตพฺพา, น ธาตุภาวสามญฺญโตฯ เตเนวาห ‘‘สภาวูป__ลกฺข__ณวเสน สนฺนิฏฺฐาน’’นฺติฯ กิํ วา เอเตน ปปญฺเจน, อญฺเญหิ เอกูนจตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนหิ อสํสฏฺฐํ จตุธาตุววตฺถานํ นาม เอกํ กมฺมฏฺฐานนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘จตุธาตุววตฺถานสฺส ภาวนานิทฺเทโส’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ จตุธาตุววตฺถานํ ภาวนาว? สจฺจํ ภาวนาว, สกิํ ปวตฺตํ ปน ววตฺถานํ, ตสฺส พหุลีกาโร ภาวนาติ วจนเภเทน วุตฺตํฯ กถํ ปน ภาวนา นิทฺทิสียติ ตสฺสา วจีโคจราติกฺกนฺตภาวโตติ? นายํ โทโส ภาวนตฺเถ ภาวนาโวหารโตฯ ภาวนตฺโถ หิ กมฺมฏฺฐานปริคฺคโห อิธ ‘‘ภาวนา’’ติ อธิปฺเปโตฯสภาวูป__ลกฺข__ณวเสนาติ กกฺขฬตฺตาทิกสฺส ส__ลกฺข__ณสฺส อุปธารณวเสนฯ อิทํ หิ กมฺมฏฺฐานํ ปถวีกสิณาทิกมฺมฏฺฐานํ วิย น ปณฺณตฺติมตฺตสลฺ__ลกฺข__ณวเสน, นีลกสิณาทิกมฺมฏฺฐานํ วิย น นีลาทิวณฺณสลฺ__ลกฺข__ณวเสน, นาปิ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ วิย สงฺขารานํ อนิจฺจตาทิสามญฺญ__ลกฺข__ณสลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺตติ, อถ โข ปถวีอาทีนํ สภาวสลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺตติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สภาวูป__ลกฺข__ณวเสนา’’ติ, กกฺขฬตฺตาทิกสฺส ส__ลกฺข__ณสฺส อุปธารณวเสนาติ อตฺโถฯ"

ตสฺเสวํ วายมมานสฺสาติ ตสฺส โยคิโน เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน ภาวนํ อนุยุญฺชนฺตสฺส, ตตฺถ จ ภาวนาอนุโยเค สกฺกจฺจการิตาย, สาตจฺจการิตาย, สปฺปายเสวิตาย, สมถนิมิตฺตสลฺ__ลกฺข__เณน, โพชฺฌงฺคานํ อนุปวตฺตเนน, กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขวุตฺติตาย, อนฺตรา สงฺโกจํ อนาปชฺชนฺเตน ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อุสฺโสฬฺหิยํ อวฏฺฐาเนน สมฺมเทว วายามํ ปโยคํ ปรกฺกมํ ปวตฺเตนฺตสฺสฯ ธาตุปฺปเภทาวภาสนปญฺญาปริคฺคหิโตติ ปถวีอาทีนํ ธาตูนํ สภาว__ลกฺข__ณาวภาสเนน อวภาสนกิจฺจาย ภาวนาปญฺญาย อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ อวิชหเนน สพฺพโต คหิโต มหคฺคตภาวํ อปฺปตฺตตาย อุปจารมตฺโต สิขาปฺปตฺโต กามาวจรสมาธิ อุปฺปชฺชติฯ อุปจารสมาธีติ จ รุฬฺหีวเสน เวทิตพฺพํฯ อปฺปนํ หิ อุเปจฺจ จารี สมาธิ อุปจารสมาธิ, อปฺปนา เจตฺถ นตฺถิฯ ตาทิสสฺส ปน สมาธิสฺส สมาน__ลกฺข__ณตาย เอวํ วุตฺตํฯ กสฺมา ปเนตฺถ อปฺปนา น โหตีติ? ตตฺถ การณมาห ‘‘สภาวธมฺมารมฺมณตฺตา’’ติฯ สภาวธมฺเม หิ ตสฺส คมฺภีรภาวโต อสติ ภาวนาวิเสเส อปฺปนาฌานํ น อุปฺปชฺชติ, โลกุตฺตรํ ปน ฌานํ วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมวเสน, อารุปฺปํ อารมฺมณาติกฺกมภาวนาวเสน อปฺปนาปฺปตฺตํ โหตีติ มรณานุสฺสตินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.177) วุตฺโตวายมตฺโถฯเอวํ รูปกาเย อวิเสเสน จตุนฺนํ ธาตูนํ ปริคฺคณฺหนวเสน ธาตุกมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ อฏฺฐิอาทีนํ วินิพฺภุชนวเสน สงฺเขปโต สุตฺเต อาคตํ ธาตุมนสิการวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เย อิเม จตฺตาโร โกฏฺฐาสา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ยถาปจฺจยํ ฐิตา สนฺนิเวสวิสิฏฺฐา กฏฺฐวลฺลิติณมตฺติกาโย อุปาทาย ยถา อคารสมญฺญา, น ตตฺถ โกจิ อคาโร นาม อตฺถิ, เอวํ ยถาปจฺจยํ สนฺนิเวสวิสิฏฺฐานิ ปวตฺตมานานิ อฏฺฐินฺหารุมํสจมฺมานิ ปฏิจฺจ สรีรสมญฺญา, น เอตฺถ โกจิ อตฺตา ชีโวฯ เกวลํ เตหิ ปริวาริตมากาสมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ เทสนา สตฺตสุญฺญตาสนฺทสฺสนปราติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘นิสฺสตฺตภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อฏฺฐิญฺจ ปฏิจฺจาติ ปณฺหิกฏฺฐิกาทิเภทํ ปฏิปาฏิยา อุสฺสิตํ หุตฺวา ฐิตํ อติเรกติสตเภทํ อฏฺฐิํ อุปาทายฯ นฺหารุญฺจาติ ตเมว อฏฺฐิสงฺฆาฏํ อาพนฺธิตฺวา ฐิตํ นวสตปฺปเภทํ นฺหารุํฯ มํสนฺติ ตเมว อฏฺฐิสงฺฆาฏํ อนุลิมฺปิตฺวา ฐิตํ นวเปสิสตปฺปเภทํ มํสํฯ จมฺมนฺติ มจฺฉิกปตฺตกจฺฉายาย ฉวิยา สญฺฉาทิตํ สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํ พหลจมฺมํ ปฏิจฺจ อุปาทายฯ สพฺพตฺถ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ"

ตสฺมา ตตฺถ ปถวีสมฺภาโร นาม สวิเสสาย ตสฺสา อตฺถิตาย เกสาทโย สห สมฺภาเรหีติ สสมฺภาราฯ อาโปโกฏฺฐาสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สสมฺภารานํ สงฺเขโป สสมฺภารสงฺเขโป, ตโต สสมฺภารสงฺเขปโต ภาเวตพฺพนฺติ โยชนาฯ สงฺเขปโต วีสติยา, ทฺวาทสสุ, จตูสุ, ฉสุ จ โกฏฺฐาเสสุ ยถากฺกมํ ปถวีอาทิกา จตสฺโส ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวา ธาตุววตฺถานํ สสมฺภารสงฺเขปโต ภาวนาฯ เตนาห ‘‘อิธ ภิกฺขุ วีสติยา โกฏฺฐาเสสู’’ติอาทิฯสสมฺภารวิภตฺติโตติ สสมฺภารานํ เกสาทีนํ วิภาคโต เกสาทิเก วีสติ โกฏฺฐาเส ปุพฺเพ วิย เอกชฺฌํ อคฺคเหตฺวา วิภาคโต ปถวีธาตุภาเวน ววตฺถาปนํฯ อาโปโกฏฺฐาสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโตติ __ลกฺข__ียติ เอเตนาติ __ลกฺข__ณํ, ธมฺมานํ สภาโว, อิธ ปน ถทฺธตาทิฯ ตสฺมา ถทฺธ__ลกฺข__ณาทิวนฺตตาย สห __ลกฺข__เณหีติ ส__ลกฺข__ณา, เกสาทโย ทฺวาจตฺตาลีส อาการาฯ เตสํ สงฺเขปโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เกสาทิเก วีสติ โกฏฺฐาเส เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตตฺถ ถทฺธตาทิกํ จตุพฺพิธมฺปิ __ลกฺข__ณํ ววตฺถเปตฺวา ภาวนา ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโต ภาวนาฯ เอส นโย อาโปโกฏฺฐาสาทีสุปิฯ ส__ลกฺข__ณวิภตฺติโตติ ถทฺธ__ลกฺข__ณาทินา ส__ลกฺข__ณานํ เกสาทีนํ วิภาคโต เกสาทีสุ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรสุ ปจฺเจกํ ถทฺธตาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ __ลกฺข__ณานํ ววตฺถาปนวเสน ภาวนาฯเอวํ จตูหิ อากาเรหิ อุทฺทิฏฺฐํ ภาวนานยํ นิทฺทิสิตุํ ‘‘กถํ สสมฺภารสงฺเขปโต ภาเวตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เอตฺถ จ ยถา ติกฺขปญฺโญ ปุคฺคโล ติกฺขตาย ปโรปริยตฺตสพฺภาวโต ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยตาวเสน ทุวิโธติฯ ตตฺถ ติกฺขินฺทฺริยสฺส วเสน สงฺเขปโต ปฐมนโย วุตฺโต, มุทินฺทฺริยสฺส วเสน ทุติโยฯ เอวํ นาติติกฺขปญฺโญปิ ปุคฺคโลติฯ ตตฺถ โย วิสทินฺทฺริโย ปุคฺคโล, ตสฺส วเสน สสมฺภารสงฺเขปโต, ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโต จ ภาวนานโย นิทฺทิฏฺโฐฯ โย ปน นาติวิสทินฺทฺริโย, ตสฺส วเสน สสมฺภารวิภตฺติโต, ส__ลกฺข__ณวิภตฺติโต จ ภาวนานโย นิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ ตสฺส เอวํ ววตฺถาปยโต เอว ธาตุโย ปากฏา โหนฺติ สวิเสสํ ธาตูนํ ปริคฺคหิตตฺตาฯ ภาวนาวิธานํ ปเนตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

__ลกฺข__ณวิเสสโต วินิภุตฺตรูปาปิ เอตา อนิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานตาย ปเทเสน อวินิภุตฺตาติ อยํ วิเสโส ปริคฺคเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ สติปิ อวินิพฺโภควุตฺติยํ กาจิเทว กาสญฺจิ สภาคา, กาจิ วิสภาคาติ อยมฺปิ วิเสโส ปริคฺคเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ สภาควิสภาคโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ สภาควิสภาคาปิ ธาตุโย อชฺฌตฺติกา อีทิสกิจฺจวิเสสยุตฺตา, พาหิรา ตพฺพิปรีตาติ อยํ วิเสโส ปริคฺคเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ อชฺฌตฺติกพาหิรวิเสสโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ สชาติสงฺคหาทิโก ธาตุสงฺคหวิเสโสปิ ปริคฺคหิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ สงฺคหโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ สนฺธารณาทีหิ ยถาสกกิจฺเจหิ อญฺญมญฺญูปตฺถมฺภภาวโตปิ ธาตุโย ปริคฺคเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ปจฺจยโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ อพฺยาปารนยโต ธาตุโย ปริคฺคเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ อสมนฺนาหารโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ อตฺตโน ปจฺจยธมฺมวิเสสโต, ปจฺจยภาววิเสสโต จ ธาตุโย ปริคฺคเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ปจฺจยวิภาคโต มนสิกาโร วุตฺโตติ เอวเมเตสํ เตรสนฺนํ อาการานํ ปริคฺคเห การณํ เวทิตพฺพํฯ อากาเรหีติ ปกาเรหิ, การเณหิ วาฯ[347]] ตตฺถ ปตฺถฏตฺตาติ ปุถุตฺตา, เตน ปุถุภาวโต ปุถุวี, ปุถุวี เอว ปถวีติ นิรุตฺตินเยน สทฺทตฺถมาหฯ ปตฺถนฏฺเฐน วา ปถวี, ปติฏฺฐาภาเวน ปตฺถายติ อุปติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ ‘‘อปฺโปตี’’ติ ปทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ อาปียตีติ โสสียติ, ปิวียตีติ เกจิฯ ‘‘อยํ ปนตฺโถ สสมฺภาราเป ยุชฺชตี’’ติ วทนฺติ, __ลกฺข__ณาเปปิ ยุชฺชเตวฯ โสปิ หิ ผรุสปาจนวิโสสนากาเรน เสสภูตตฺตเยน ปียมาโน วิย ปวตฺตตีติฯ อปฺปายตีติ พฺรูเหติฯ ปริพฺรูหนรสา หิ อาโปธาตุฯ เตชตีติ นิเสติ, ติกฺขภาเวน เสสภูตตฺตยํ อุสฺมาปยตีติ อตฺโถฯ วายตีติ สมีเรติ, เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน ภูตสงฺฆาตํ คเมตีติ อตฺโถฯเอวํ ตาว วิเสสโต วจนตฺถํ วตฺวา อิทานิ สามญฺญโต วตฺตุํ ‘‘อวิเสเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ส__ลกฺข__ณธารณโตติ ยถา ติตฺถิยปริกปฺปิโต ‘‘ปกติ อตฺตา’’ติ เอวมาทิโก สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตาฯ เอตา ปน ส__ลกฺข__ณํ สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยฯ

อถ วา __ลกฺข__ียตีติ __ลกฺข__ณํ, กกฺขฬตฺตํ หุตฺวา __ลกฺข__ิยมานา ธาตุ กกฺขฬตฺต__ลกฺข__ณาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เสสาสุปิ เอเสว นโยฯ ปติฏฺฐานรสาติ สหชาตธมฺมานํ ปติฏฺฐาภาวกิจฺจาฯ ตโต เอว เนสํ สมฺปฏิจฺฉนากาเรน ญาณสฺส ปจฺจุปติฏฺฐตีติ สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺฐานาฯ ปทฏฺฐานํ ปเนตฺถ อญฺญธมฺมตาย น อุทฺธฏํ, สาธารณภาวสพฺภาวโต วา ทูรการณํ วิยฯ ยถา วา ธมฺมุทฺเทสวารวณฺณนาทีสุ รสาทินา อญฺเญสํ ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตฺวา ปจฺจยวนฺตตาทสฺสนตฺถํ ปทฏฺฐานํ อุทฺธฏํ, น เอวมิธฯ อิธ ปน ธาตูนํ อนญฺญสาธารณวิเสสวิภาวนปราย โจทนาย อญฺญธมฺมภูตํ ปทฏฺฐานํ น อุทฺธฏนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ พฺรูหนรสาติ สหชาตธมฺมานํ วฑฺฒนกิจฺจาฯ ตถา หิ สา เนสํ ปีณิตภาวํ ทสฺเสตีติ วุจฺจติฯ สงฺคหปจฺจุปฏฺฐานาติ พาหิรอุทกํ วิย นฺหานียจุณฺณสฺส สหชาตธมฺมานํ สงฺคหณปจฺจุปฏฺฐานาฯ มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺฐานาติ พาหิรคฺคิ วิย ชตุโลหาทีนํ สหชาตธมฺมานํ มุทุภาวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺฐานาฯ อภินีหาโร ภูตสงฺฆาฏสฺส เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาโว, นีหรณํ วา พีชโต องฺกุรสฺส วิยฯ[351]] อุตุสมุฏฺฐานาว กมฺมาทิวเสน อนุปฺปตฺติโตฯ อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานา กทาจิ อุตุโต, กทาจิ จิตฺตโต อุปฺปชฺชนโตฯ อวเสสาติ วุตฺตาวเสสา เกสาทโย จตุวีสติ, อาทิโต ตโย เตโชโกฏฺฐาสา, ปญฺจ วาโยโกฏฺฐาสา จาติ ทฺวตฺติํสฯ สพฺเพปีติ เต สพฺเพปิ กมฺมาทิวเสน อุปฺปชฺชนโต จตุสมุฏฺฐานาฯ เกสาทีนมฺปิ หิ มํสโต อวิมุตฺตภาโค กมฺมาหารจิตฺตสมุฏฺฐาโนว โหตีติฯ[352]] นานตฺเตกตฺตโตติ วิเสสสามญฺญโตฯ ธมฺมานํ หิ อญฺญมญฺญํ วิสทิสตา นานตฺตํ, สมานตา เอกตฺตํฯ สพฺพาสมฺปีติ จตุนฺนมฺปิฯ ส__ลกฺข__ณาทิโตติ สกํ __ลกฺข__ณํ ส__ลกฺข__ณํ, ตโต ส__ลกฺข__ณาทิโตฯ อาทิ-สทฺเทน รสปจฺจุปฏฺฐานานํ วิย มุทุสณฺหผรุสภาวาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน นานตฺตภูตาน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน จตุนฺนํ ธาตูนํ เอกตฺตํ โหติ สาธารณตฺตาติ? น, ‘‘อญฺญา เอว ธาตุโย กมฺมสมุฏฺฐานา, อญฺญา อุตุอาทิสมุฏฺฐานา’’ติอาทิกํ เภทํ สนฺธาย ตถา วจนโตฯ เอตาสํ ธาตูนํฯ รุปฺปน__ลกฺข__ณํ รุปฺปนสภาวํฯ

ยตฺถ หิ ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ ปติฏฺฐาวเสน ปถวี, ตตฺเถว ตสฺสา อาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณวเสน อิตราฯ เอส นโย เสสาสุปิฯ[354]] ปุริมา ทฺเว ครุกตฺตา สภาคา อญฺญมญฺญนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ นนุ ปถวิยาปิ ลหุภาโว อตฺถิฯ ตถา หิ สา ‘‘กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ ครุกํ ลหุก’’นฺติ นิทฺทิฏฺฐา, อาเปปิ ลหุภาโว ลพฺภเตวาติ? น, นิปฺปริยายครุภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ครุภาโว เอว หิ ปถวีธาตุยา ครุตรํ อุปาทาย ลหุภาโวติ ปริยาเยน วุตฺโต สีตภาโว วิย เตโชธาตุยาฯ ยทิ เอวํ รูปสฺส ลหุตาติ กถํ? อยมฺปิ วุตฺตนยา เอว ลหุตาการํ อุปาทาย ลพฺภนโตฯ น หิ ปริจฺเฉทวิการ__ลกฺข__ณานิ ปรมตฺถโต ลพฺภนฺติ นิปฺผนฺนรูปานํ อวตฺถาวิเสสสภาวโตฯ ตสฺมา ปรมตฺถสิทฺธํ ครุภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุริมา ทฺเว ครุกตฺตา สภาคา’’ติฯ ‘‘ตถา’’ติ ปเทน ‘‘สภาคา’’ติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติฯ ‘‘ทฺเว’’ติ ปน อิทํ ยถา ‘‘ปุริมา’’ติ เอตฺถ, เอวํ ‘‘ปจฺฉิมา’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ วิสภาคา ครุกลหุกภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ยถา จ ครุกลหุกภาเวหิ, เอวํ เปยฺยภาวาเปยฺยภาเวหิ จ สภาควิสภาคตา โยเชตพฺพาฯ[355]] อชฺฌตฺติกา เหฏฺฐา วุตฺตอชฺฌตฺติกา, สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนาติ อตฺโถฯ วิญฺญาณวตฺถุ วิญฺญตฺติอินฺทฺริยานนฺติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ วิญฺญาณวตฺถูนํ, ทฺวินฺนํ วิญฺญตฺตีนํ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานญฺจฯ เย ปน ‘‘วิญฺญาณวตฺถูติ หทยวตฺถุ คหิต’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ อินฺทฺริย-คฺคหเณน อฏฺฐนฺนมฺปิ รูปินฺทฺริยานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘วุตฺตวิปรีตปฺปการา’’ติ อิทํ พาหิรานํ ธาตูนํ ยถา สพฺพโส วิญฺญาณวตฺถุวิญฺญตฺติอินฺทฺริยานํ อนิสฺสยตา จ อิริยาปถวิรโห จ วุตฺตวิปริยาโย, เอวํ จตุสมุฏฺฐานตาปีติ กตฺวา วุตฺตํ, น __ลกฺข__ณรูปสฺส วิย กุโตจิปิ สมุฏฺฐานสฺส อภาวโต อุตุสมุฏฺฐานตาย ตาสํฯ ลหุตาทินิสฺสยตาปิ อชฺฌตฺติกานํ ธาตูนํ วตฺตพฺพา, น วา วตฺตพฺพาฯ วิญฺญตฺติ-คฺคหณํ หิ __ลกฺข__ณนฺติฯ[356]] อิตราหีติ อาโปเตโชวายุธาตูหิฯ เอกสงฺคหาติ สชาติสงฺคเหน เอกสงฺคหาฯ สมานชาติยานํ หิ สงฺคโห สหชาติสงฺคโหฯ เตนาห ‘‘สมุฏฺฐานนานตฺตาภาวโต’’ติฯ

[433]] อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺฐานิ อุปาทารูปานิ __ลกฺข__ณาทิโต นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อุปาทารูเปสุฯ รูเป, รูปสฺส วา อภิฆาโต รูปาภิฆาโต, ตํ อรหตีติ รูปาภิฆาตารโห, รูปาภิฆาโต โหตุ วา มา วา เอวํสภาโว จตุนฺนํ ภูตานํ ปสาโท รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาโท, เอวํ__ลกฺข__ณํ จกฺขูติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปจฺจยนฺตรสหิโต เอว จกฺขุปสาโท รูปาภิหนนวเสน ปวตฺตติ, น เกวโลฯ ตสฺมา ตํสภาวตาว ปมาณํ, น รูปาภิฆาโตติ ทสฺสนตฺถํ รูปาภิฆาตารหตา วุตฺตา ยถา วิปาการหํ กุสลากุสลนฺติฯ อภิฆาโต จ วิสยวิสยีนํ อญฺญมญฺญํ อภิมุขีภาโว โยคฺยเทสาวฏฺฐานํ อภิฆาโต วิยาติ กตฺวาฯ โส รูเป จกฺขุสฺส, รูปสฺส วา จกฺขุมฺหิ โหติฯ เตนาห ‘‘ยํ จกฺขุ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ รูปมฺหิ สนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ ปฏิหญฺญิ วา’’ติ, ‘‘ยมฺหิ จกฺขุมฺหิ อนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปฏิหญฺญิ วา ปฏิหญฺญติ วา’’ติ (ธ. ส. 597) จ อาทิฯ ปริปุณฺณาปริปุณฺณายตนตฺตภาวนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส นิทานภูตา กามตณฺหา, รูปตณฺหา จ ตทายตนิกภวปตฺถนาภาวโต ทฏฺฐุกามตาทิโวหารํ อรหตีติ ทุติยนโย สพฺพตฺถ วุตฺโตฯ ตตฺถ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมํ สมุฏฺฐานํ เอเตสนฺติ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานานิฯ เอวํวิธานํ ภูตานํ ปสาโท ทฏฺฐุกามตา…เป.… ปสาโท, เอวํ__ลกฺข__ณํ จกฺขุฯ ตสฺส ตสฺส หิ ภวสฺส มูลการณภูตา ตณฺหา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว อุปฺปชฺชนารหายตนวิสยาปิ นาม โหตีติ กามตณฺหาทีนํ ทฏฺฐุกามตาทิโวหารารหตา วุตฺตาฯทฏฺฐุกามตาติ หิ ทฏฺฐุมิจฺฉา, รูปตณฺหาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ทฏฺฐุกามตาย, เสสานญฺจ ตํตํอตฺตภาวนิพฺพตฺตกกมฺมายูหนกฺขณโต สติ ปุริมนิพฺพตฺติยํ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, อสติ ปน มคฺเคน อสมุคฺฆาติตภาโวเยว การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ"

อตฺตนา ‘‘วิชานน__ลกฺข__ณ’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน สมตฺเถตุํ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถาปจฺจยํ ปวตฺติมตฺตเมตํ, ยทิทํ สภาวธมฺโมติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิชานน__ลกฺข__ณ’’นฺติ ภาวสาธนวเสน วุตฺตํฯ ธมฺมสภาวา วินิมุตฺโต โกจิ กตฺตา นาม นตฺถีติ ตสฺเสว กตฺตุภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ ยํ วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ, ตเทว จินฺตนาทิอตฺเถน จิตฺตํ, มนนฏฺเฐน มโนติ ปริยายโตปิ นํ โพเธติฯ เอตฺตาวตา จ ขนฺธโต, เภทโต, ปริยายโต จ วิญฺญาณํ วิภาวิตํ โหติฯชายนฺติ เอตฺถ วิสทิสาปิ สทิสาการาติ ชาติ, สมานากาโรฯ สา ปนายํ ชาติ กามํ อเนกวิธา นานปฺปการา, ตํ อิธาธิปฺเปตเมว ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสลํ, อกุสลํ, อพฺยากตญฺจา’’ติ อาหฯ ตตฺถ กุสลฏฺเฐน กุสลํฯ โกยํ กุสลฏฺโฐ นาม? อาโรคฺยฏฺโฐ อนวชฺชฏฺโฐ สุขวิปากฏฺโฐฯ อาโรคฺยฏฺเฐนาปิ หิ กุสลํ วุจฺจติ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสล’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.15.146; 2.20.129)ฯ อนวชฺชฏฺเฐนาปิ ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กุสโล กายสมาจาโร? โย โข, มหาราช , อนวชฺโช กายสมาจาโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.361)ฯ สุขวิปากฏฺเฐนาปิ ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตู’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.80)ฯ กุสลจิตฺตญฺหิ ราคาทีนํ เจตสิกโรคานํ อวชฺชสภาวานํ ปฏิปกฺขภาวโต, สุขวิปากวิปจฺจนโต จ อโรคํ, อนวชฺชํ, สุขวิปากญฺจาติฯสทฺทตฺถโต ปน กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยติ จลยติ กมฺเมติ วิทฺธํเสตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, ปาปธมฺมา, เต กุเส ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต ญาณํ กุสํ นาม, เตน ลาตพฺพํ คเหตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํฯ ยถา วา กุโส อุภยภาคคตํ หตฺถปเทสํ ลุนาติ, เอวมิทํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนวเสน อุภยภาคคตํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนาติ ฉินฺทติ, ตสฺมา กุโส วิย ลุนาตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตานํ วา สาวชฺชธมฺมานํ สลนโต สํวรณโต กุสลํฯ กุสลธมฺมวเสน หิ อกุสลา ปวตฺตินิวารเณน, อปฺปวตฺติภาวาปาทเนน จ มนจฺฉฏฺเฐสุ ทฺวาเรสุ อปฺปวตฺติยา สํวุตา ปิหิตา โหนฺติฯ กุจฺฉิเต วา ปาปธมฺเม สลยติ กมฺเปติ อปเนตีติ กุสลํฯ"

กุจฺฉิตานํ วา ปาณาติปาตาทีนํ ปาปธมฺมานํ สานโต นิสานโต เตชนโต กุสา, โทสโลภาทโยฯ โทสาทีนญฺหิ วเสน เจตนาย ติกฺขภาวปฺปตฺติยา ปาณาติปาตาทีนํ มหาสาวชฺชตา, เต กุเส ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตานํ วา สานโต อนฺตกรณโต วินาสนโต กุสานิ, ปุญฺญกิริยวเสน ปวตฺตานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ, เตหิ ลาตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํฯ ‘‘กุ’’ อิติ วา ภูมิ วุจฺจติ, อธิฏฺฐานภาเวน ตํสทิสสฺส อตฺตโน นิสฺสยภูตสฺส รูปารูปปฺปพนฺธสฺส สมฺปติ, อายติญฺจ อนุทหเนน วินาสนโต กุํ สิยนฺตีติ กุสา, ราคาทโย, เต วิย อตฺตโน นิสฺสยสฺส ลวนโต ฉินฺทนโต กุสลํฯ ปโยคสมฺปาทิตา หิ กุสลธมฺมา อจฺจนฺตเมว รูปารูปธมฺเม อปฺปวตฺติกรเณน สมุจฺฉินฺทนฺตีติฯน กุสลนฺติ อกุสลํ, กุสลปฏิปกฺขนฺติ อตฺโถฯ น กุสลนฺติ หิ กุสลปฏิกฺเขเปน อกุสลปทสฺส อวยวเภเทน อตฺเถ วุจฺจมาเน ยถา ยํ ธมฺมชาตํ น อโรคํ, น อนวชฺชํ, น สุขวิปากํ, น จ โกสลฺลสมฺภูตํ, ตํ อกุสลนฺติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ, เอวํ ยํ น กุจฺฉิตานํ สลนสภาวํ, น กุสานํ ลวนสภาวํ, น กุเสน กุเสหิ วา ปวตฺเตตพฺพํ, น จ กุโส วิย ลวนกํ, ตํ อกุสลํ นามาติ อยมฺปิ อตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา กุสลํ อกุสลสฺส อุชุวิปจฺจนีกภูตํ, ยโต เจตสิกโรคปฏิปกฺขาทิภาวโต อโรคาทิปริยาเยนปิ โพธิตํ, ตสฺมา อกุสลํ ปน กุสลสฺส อุชุวิปจฺจนีกภูตนฺติ วุตฺตํ ‘‘กุสลปฏิปกฺขนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ตํ ปน ยถากฺกมํ ปหายกปหาตพฺพภาเวเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯน พฺยากตนฺติ อพฺยากตํ, กุสลากุสลภาเวน อกถิตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ กุสลภาโว อนวชฺชสุขวิปากฏฺโฐฯ อกุสลภาโว สาวชฺชทุกฺขวิปากฏฺโฐ, ตทุภยภาเวน อวุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตเนว อโรคสโรคาทิภาเวน จ อวุตฺตตา วณฺณิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ เอตฺถ จ ‘‘กุสลํ อกุสล’’นฺติ จ วตฺวา ‘‘อพฺยากต’’นฺติ วุตฺตตฺตา กุสลากุสลภาเวเนว อวุตฺตตา วิญฺญายติ, น ปการนฺตเรนฯ อวุตฺตตา เจตฺถ น ตถา อวตฺตพฺพตามตฺเตน, อถ โข ตทุภยวินิมุตฺตสภาวตาย เตสํ ธมฺมานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา เหตํ ‘‘อวิปาก__ลกฺข__ณ’’นฺติ วุจฺจติฯ[452]] ภูมิเภทโตติ ภวนฺติ เอตฺถ ธมฺมาติ ภูมิ, ฐานํ, อวตฺถา จฯ

โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนรสาติ ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรเณน คหิตารมฺมณํ ววตฺถเปนฺตี วิย ปวตฺตนโต โวฏฺฐพฺพนรสา, มโนทฺวาเร ปน วุตฺตนเยน อาวชฺชนรสาฯ ตถาภาเวน ปญฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ ยถากฺกมํ โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนภาเวน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ โวฏฺฐพฺพนกาเล สนฺตีรณกิจฺจานํ ติสฺสนฺนํ อเหตุกวิปากมโนวิญฺญาณธาตูนํ อาวชฺชนกาเล ยสฺส กสฺสจิ ภวงฺคสฺสาติ อิเมสํ อญฺญตราปคโม เอติสฺสา อาสนฺนการณนฺติ อาห ‘‘อเหตุก…เป.… ปทฏฺฐานา’’ติฯอรหตนฺติ อรหตํเยว อสาธารณภาวโตฯ อนุฬาเรสูติ อฏฺฐิกสงฺขลิกเปตรูปาทีสุ, อญฺเญสุ วา อปฺปณีเตสุ วตฺถูสุฯ หสิตุปฺปาทนรสาติ หสิตสฺเสว อุปฺปาทนรสาฯ ตถา หิ ตํ จิตฺตํ ‘‘หสิตุปฺปาทน’’นฺเตฺวว วุจฺจติ, น อญฺเญสํ หสิตุปฺปาทกจิตฺตานํ อภาวโตฯ อญฺญานิปิ หิ ทฺวาทส โสมนสฺสสหคตานิ ปริตฺตกุสลากุสลกิริยจิตฺตานิ ยถารหํ ปุถุชฺชนาทีนํ หสิตุปฺปาทกานิ วิชฺชนฺติ, อิทํ ปน จิตฺตํ วิจารณปญฺญาวิรหิตํ ปริตฺเตสุ อปฺปณีเตสุ อารมฺมเณสุ อรหนฺตานํ โสมนสฺสมตฺตํ อุปฺปาเทนฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ภควโตปิ อุปฺปชฺชตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตํ อตีตํสาทีสุ อปฺปฏิหตญาณํ วตฺวา ‘‘อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตี’’ติ (มหานิ. 69; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; ปฏิ. ม. 3.5) วจนโต วิจาเรตพฺพนฺติ เอเก ฯ ตตฺถ หสิตุปฺปาทจิตฺเตน ปวตฺติยมานมฺปิ ภควโต สิตกรณํ ปุพฺเพนิวาสานาคตํสสพฺพญฺญุตญฺญาณานํ อนุวตฺตกตฺตา ญาณานุปริวตฺติเยวาติ เอวํ ปน ญาณานุปริวตฺติภาเว สติ น โกจิ ปาฬิอฏฺฐกถานํ วิโรโธฯ เอวญฺจ กตฺวา อฏฺฐกถายํ ‘‘เตสํ ญาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อิทํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อวสฺสญฺจ เอตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา อญฺญสฺสาปิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกสฺส อเหตุกจิตฺตสฺส ภควโต อุปฺปตฺติ น ยุชฺเชยฺยฯ น หิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกสฺส ตํสมุฏฺฐิตาย วิญฺญตฺติยา กายกมฺมาทิภาวํ อาปชฺชนภาโว วิพนฺธตีติฯ เอกนฺตโต หทยวตฺถุปทฏฺฐานา ปญฺจโวการภเว เอว อุปฺปชฺชนโตฯอยเมตฺถ วิเสโสติ อยํ เสกฺขปุถุชฺชนานํ อุปฺปตฺติยา วิปากุปฺปาทนสมตฺถตา, อรหตํ อุปฺปตฺติยา ตทภาโวติ อุภเยสํ สนฺตาเน อุปฺปตฺติสมุป__ลกฺข__ิโต เอตฺถ กุสลกิริยวิญฺญาเณสุ วิเสโสฯ

อถ วา ยถา เวทนา ภินฺนสภาวตฺตา เภทน__ลกฺข__ณาทิโต วุตฺตา, น เอวมยํ, อยํ ปน สพฺพาว สญฺชานน__ลกฺข__ณา ฯ นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สญฺชานนํ สญฺญํ กตฺวา ชานนํ __ลกฺข__ณํ เอติสฺสาติ สญฺชานน__ลกฺข__ณาฯ ตถา หิ สา อภิญฺญาเณน สญฺชานนโต ปจฺจาภิญฺญาณรสาติ วุจฺจติฯ นิมิตฺเตน หิ ปุน สญฺชานนกิจฺจา ปจฺจาภิญฺญาณรสาฯ ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิญฺญาณํ กตฺวา เตน อภิญฺญาเณน ปจฺจาภิชานนกาเล ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘ตเทเวต’’นฺติอาทิฯ ปุน สญฺชานนสฺส ปจฺจโย ปุนสญฺชานนปจฺจโย, ตเทว นิมิตฺตํ ปุน…เป.… นิมิตฺตํ, ตสฺส กรณํ, ปุน…เป.… กรณํ, ปุนสญฺชานนปจฺจยภูตํ วา นิมิตฺตกรณํ ปุน…เป.… กรณํ, ตทสฺสา กิจฺจนฺติ ปุนสญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสาฯ ปุนสญฺชานนนิมิตฺตกรณํ นิมิตฺตการิกาย, นิมิตฺเตน สญฺชานนนฺติยา จ สพฺพาย สญฺญาย สมานํ โยเชตพฺพํฯ อภินิเวสกรณํ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ (ม. นิ. 2.187, 202, 203, 427; ม. นิ. 3.27-29) สญฺญาภินิเวสมตฺเตเนว ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา อวิกปฺปสภาวตฺตาฯ ญาณสมฺปยุตฺตา ปน สญฺญา ญาณเมว อนุวตฺตติ, ตสฺมา อภินิเวสการิกา, วิปรีตคฺคาหิกา จ น โหติฯ เอเตเนว สมาธิสมฺปยุตฺตตาย อจิรฏฺฐานตา จ น โหตีติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ ราคทิฏฺฐิมานาทิสมฺปยุตฺตาย สญฺญาย ราคาทิอนุวตฺติกภาโวติฯอิติ สญฺญากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯสงฺขารกฺขนฺธกถาวณฺณนา[458]] ราสิกรณ__ลกฺข__ณนฺติ สมฺปิณฺฑน__ลกฺข__ณํ, ตโต สงฺขารา อายูหนรสา วุจฺจนฺติฯ เจตนาปธานตาย หิ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมา เอวํ วุตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘กิํ ปน ตนฺติ สงฺขาราเยวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ ยถา อตฺตโน ผลํ สงฺขตํ สมฺมเทว นิปฺผนฺนํ โหติ, เอวํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺโถฯ วิปฺผารปจฺจุปฏฺฐานาติ เอตฺถ วิปฺผาโร นาม วิปฺผารวนฺตตา, ตสฺมา สพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานาติ อตฺโถฯตสฺมิํ ตสฺมิํ จิตฺเต อุปฺปนฺเน นิยเมน อุปฺปชฺชนโต นิยตาฯ สรูเปน อาคตาติ เอวํ ปิฏฺฐิวตฺตเก อกตฺวา ปาฬิยา สรูเปเนว อาคตาฯ กทาจิเทว อุปฺปชฺชนโต น นิยตาติ อนิยตาฯ

‘‘สนฺตโทสปฏิจฺฉาทน__ลกฺข__ณา มายา, อสนฺตคุณสมฺภาวน__ลกฺข__ณํ สาเฐยฺย’’นฺติ เอวํ วุตฺตา ตทาการปฺปวตฺตา อกุสลา ขนฺธา, ตเทกฏฺฐา จ สํกิเลสธมฺมา มายาสาเฐยฺยาทิกาฯ เอตฺถ จ จิตฺตปสฺสทฺธิอาทีหิ จิตฺตเมว ปสฺสทฺธํ, ลหุ, มุทุ, กมฺมญฺญํ, ปคุณํ, อุชุ จ โหติฯ กายปสฺสทฺธิอาทีหิ ปน รูปกาโยปิฯ เตเนเวตฺถ ภควตา ธมฺมานํ ทุวิธตา วุตฺตา, น สพฺพตฺถฯ[471]] ฉนฺทนํ ฉนฺโท, อารมฺมเณน อตฺถิกตาฯ ‘‘ฉนฺโท กาโม’’ติอาทีสุ (วิภ. 564) ปน ตณฺหาปิ วุจฺจติ, ‘‘ฉนฺทํ ชเนติ วายมตี’’ติอาทีสุ (วิภ. 432) วีริยมฺปีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ กตฺตุกามตา วุจฺจติ กรณิจฺฉาฯ เจตสิกสฺส จ ธมฺมสฺส สารมฺมณตฺตา กรณิจฺฉา นาม อาลมฺพนสฺส อาลมฺพิตุกามตามุเขเนว โหตีติ อารมฺมณกรณิจฺฉา__ลกฺข__โณ ฉนฺโท กตฺตุกามตา__ลกฺข__โณ วุตฺโตฯ เตเนวาห ‘‘อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ จฯ ยทคฺเคน ปนายํ อตฺตโน อารมฺมณปริเยสนรโส, ตทคฺเคน สมฺปยุตฺตานมฺปิ โหติเยว เอการมฺมณตาย เตน เตสํฯ เตเนวาห ‘‘อารมฺมณคฺคหเณ จายํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ สฺวายํ กุสเลสุ อุปฺปนฺโน กุสลจฺฉนฺโทติ วุจฺจติ โยนิโสมนสิการสมุฏฺฐานตฺตาฯ[472]] อธิมุจฺจนํ อารมฺมเณ สนฺนิฏฺฐานวเสน เวทิตพฺพํ, น ปสาทนวเสนฯ ยถา ตถา วา หิ อารมฺมเณ นิจฺฉยนํ อธิมุจฺจนํ อนธิมุจฺจนฺตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ, ทานาทีสุ วา ปวตฺติยา อภาวา, สทฺธา ปน ปสาทนีเยสุ ปสาทาธิโมกฺขาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ โวฏฺฐพฺพนํ ปน ยถา สนฺตีริเต อตฺเถ นิจฺฉยนากาเรน ปวตฺติตฺวา ปรโต ตฺตมานานํ ตถา ปวตฺติยา ปจฺจโย โหติฯ ยทิ เอวํ, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตสุ กถนฺติ? เตสมฺปิ เอกํเสเนว สํสปฺปนาการสฺส ปจฺจยตาย ทฏฺฐพฺพํฯ ทารกสฺส วิย อิโต จิโต จ สํสปฺปนสฺส ‘‘กริสฺสามิ น กริสฺสามี’’ติ อนิจฺฉยสฺส ปฏิปกฺขกิริยา อสํสปฺปนํ, เยสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อยํ สนฺนิฏฺฐาน__ลกฺข__โณ อธิโมกฺโข, เตสํ อารมฺมณธมฺโม เอว สนฺนิฏฺเฐยฺยธมฺโมฯ

สพฺโพ จายํ วิภาโค __ลกฺข__ณสนฺนิสฺสิโต วุตฺโตติ กตฺวา อาห ‘‘โอกาสวเสน จาปี’’ติอาทิฯ สุขาปีติ ปิ-สทฺเทน อทุกฺขมสุขํ สมฺปิณฺเฑติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ ภูมีสุฯ ยถานุรูปนฺติ ยา ยา เวทนา ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตทนุรูปํฯ วตฺถุวเสนาติ ยํ วตฺถุํ อารพฺภ เวทนา ปวตฺตติ, ตสฺส วเสนาปิฯ หีนวตฺถุกาติ หีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา กงฺคุภตฺตํ ภุญฺชนฺตสฺส เวทนา หีนวตฺถุกตาย โอฬาริกาฯ สาลิมํโสทนํ ภุญฺชนฺตสฺส ปณีตวตฺถุกตาย สุขุมาติฯ[503]] อาทินา นเยนาติ สพฺพํ ปาฬิคติํ อามสติฯ ชาติอาทิวเสน อสมานโกฏฺฐาสตา วิสภาคตาฯ ทุกฺขวิปากตาทิวเสน อสทิสกิจฺจตา อสํสฏฺฐตา, น อสมฺปโยโคฯ ยทิ สิยา, ทูรวิปริยาเยน สนฺติกํ โหตีติ สํสฏฺฐตา สนฺติกตา อาปชฺชติ, น จ เวทนาย เวทนาสมฺปโยโค อตฺถิฯ สนฺติกปทวณฺณนาย จ ‘‘สภาคโต จ สริกฺขโต จา’’ติ วกฺขตีติ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสทิสสภาวตา อสริกฺขตาฯ สพฺพวาเรสูติ โอฬาริกสุขุมเภเท วุตฺตนยานุสาเรน วตฺตพฺเพสุ สพฺเพสุ วาเรสุฯ ชาติอาทิวเสน สมานโกฏฺฐาสตา สภาคตา, ทุกฺขวิปากตาทิวเสน ปน สทิสสภาวตา สริกฺขตาฯ เตนาห ‘‘อกุสลา ปน…เป.… สนฺติเก’’ติฯอิติ เวทนากฺขนฺธสฺส อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ"

‘‘สี__ลกฺข__นฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทิ (ที. นิ. 3.355) วจนโต อญฺเญสญฺจ ขนฺธสทฺทวจนียานํ สี__ลกฺข__นฺธาทีนํ สพฺภาวโต น ปญฺเจวาติ โจทนํ นิวตฺเตตุมาห ‘‘อญฺเญสํ ตทวโรธโต’’ติฯ[507]] ปวตฺติฏฺฐานภูตํ วสนฏฺฐานํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิวาสฏฺฐานโต’’ติฯ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขตาวเสน เวทนาย อาพาธกตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ราคาทิสมฺปยุตฺตสฺส วิปริณามาทิทุกฺขสฺส อิตฺถิปุริสาทิอาการคาหิกา ตํตํสงฺกปฺปมูลภูตา สญฺญา สมุฏฺฐานํฯ ปิตฺตาทิ วิย โรคสฺส อาสนฺนการณํ สมุฏฺฐานํฯ อุตุโภชนวิสมตาวิสมปริหาราทิ วิย มูลการณํ นิทานํฯ จิตฺตสฺส องฺคภูตา เจตสิกาติ วิญฺญาณํ คิลานูปมํ วุตฺตํฯ กุฏฺฐโรควโต สินิยฺหนํ ตสฺส ภิยฺโยภาวาย วิย พาลสฺส ปุญฺญาภิสงฺขาราทิวเสน ปวตฺติ เวทนาทุกฺขาวหา อสปฺปายเสวนสทิสีฯ เวทนตฺตายาติ เวทนาสภาวตฺถํ, เวทนตฺตลาภายาติ อตฺโถฯ การณฏฺฐานตาย, โภชนาธารตาย จ จารกูปมํ, ภาชนูปมญฺจ รูปํฯ สุภสญฺญาทิวเสน เวทนาการณสฺส เหตุภาวโต, เวทนาโภชนสฺส ฉาทาปนโต จ อปราธูปมา, พฺยญฺชนูปมา จ สญฺญาฯ เวทนาเหตุโต การณการกูปโม, ปริเวสกูปโม จ สงฺขารกฺขนฺโธฯ ภตฺตกาโร เอว เยภุยฺเยน ปริวิสตีติ ปริเวสกคฺคหณํฯ เวทนาย วิพาธิตพฺพโต, อนุคฺคเหตพฺพโต จ อปราธิกูปมํ, ภุญฺชกูปมญฺจ วิญฺญาณํ วุตฺตํฯ[508]] ‘‘ปญฺจ วธกา ปจฺจตฺถิกา อุกฺขิตฺตาสิกาติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ อาสีวิสูปเม (สํ. นิ. 4.238) วธกาติ วุตฺตา, ‘‘ภาโรติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ ภารสุตฺเต (สํ. นิ. 3.22) ภาราติ, ‘‘อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺชิํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิฯ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ, อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ…เป.… ขชฺชามี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 3.79) ขชฺชนียปริยาเย ขาทกาติ, ‘‘โส อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 3.85) ยมกสุตฺเต อนิจฺจาทิกาติฯ ยทิปิ ‘‘อิธ ปน สพฺเพเปเต เอกชฺฌํ กตฺวา ขนฺธาติ อธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตํ, พาหุลฺเลน ปน อุปาทานกฺขนฺธานํ ตทนฺโตคธานํ ทฏฺฐพฺพตา เวทิตพฺพาฯ วิปสฺสนาย ภูมิวิจาโร เหโสติฯ

ยทคฺเคน วา เต เตสํ นิสฺสยารมฺมณภูตา, ตทคฺเคน สญฺชาติเทโสฯ น หิ ปจฺจยภาวมนฺตเรน รูปธมฺมานมฺปิ อาธาราเธยฺยภาโว อตฺถิฯ เตนาห ‘‘นิสฺสยารมฺมณภาเวนา’’ติฯ พฺยติเรกปธานตาย การณ__ลกฺข__ณสฺส ‘‘เตสํ อภาเว อภาวโต’’ อิจฺเจวาห, น ‘‘ภาเว ภาวโต’’ติฯยถาวุตฺเตนตฺเถนาติ ‘‘จกฺขตี’’ติอาทินา, ‘‘อายตนโต อายานํ ตนนโต’’ติอาทินา, ‘‘นิวาสฏฺฐาน’’นฺติอาทินา จ วุตฺตปฺปกาเรน อตฺเถนฯ ธมฺมายตนปริยาปนฺนานํ ธมฺมานํ พหุภาวโต เยภุยฺเยน จ เต พหู เอว หุตฺวา กิจฺจกราติ ‘‘ธมฺมา จ เต อายตนญฺจา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโสฯ[513]] ตถา ตถา __ลกฺข__ิตพฺพโต __ลกฺข__ียติ เอเตนาติ วา __ลกฺข__ณํ, สภาโวฯตาวภาวโตติ ตตฺตกโต, เตน อนูนาธิกภาวํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ทฺวาทสายตนวินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ ธมฺมสฺส อภาวา อธิกภาวโต โจทนา นตฺถิ, ส__ลกฺข__ณธารณํ ปน สพฺเพสํ สามญฺญ__ลกฺข__ณนฺติ อูนโจทนา สมฺภวตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขาทโยปิ หี’’ติอาทิฯ ภวงฺคมนสงฺขาโตติ ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิตฺวา ปวตฺตภวงฺคมนสงฺขาโตฯ จลนวเสน ภวงฺคปฺปวตฺติยา สติ เอว อาวชฺชนุปฺปตฺติ, น อญฺญตฺถาติ อาวชฺชนสฺสาปิ การณภูตนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ภวงฺคมนสงฺขาโต…เป.… อุปฺปตฺติทฺวาร’’นฺติฯ อสาธารณนฺติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อสาธารณํฯ สติปิ อสาธารณภาเว จกฺขาทีนํ ทฺวารภาเวน คหิตตฺตา ธมฺมายตเนน อคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวารารมฺมณภาเวหิ วา อสาธารณตํ สนฺธาย ‘‘อสาธารณ’’นฺติ วุตฺตํฯ[514]] เยภุยฺยสหุปฺปตฺติอาทีหิ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ อยุตฺติ โยเชตพฺพาฯ เยภุยฺเยน หิ จกฺขายตนาทีนิ กสฺสจิ กทาจิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติอาทิ (ยม. อฏฺฐ. อายตนยมก 18-21)ฯ

เตนสฺส กถมวิโรโธติ? อธิปฺปายวเสน ฯ อยญฺหิ ตตฺถ อธิปฺปาโย – อเหตุกจิตฺเตสุ เอว ฌานมคฺคปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, น สเหตุกจิตฺเตสูติ สเหตุกจิตฺเตสุ อลาภาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น อเหตุกจิตฺเตสุ ลาภาภาวทสฺสนตฺถนฺติฯ เอวญฺหิ อตฺเถ คยฺหมาเน อเหตุกจิตฺเตสุ กตฺถจิ กสฺสจิ ลาโภ น นิวาริโตติ วิญฺญายติฯ เตน สวิตกฺกาเหตุกจิตฺเตสุ ฌานปจฺจยสฺส สมฺภโว อนุญฺญาโต โหติฯ ตตฺถ หิ เยน อลาเภน ธมฺมสงฺคณิยํ มโนธาตุอาทีนํ สงฺคหสุญฺญตวาเรสุ ฌานํ น อุทฺธฏํ, ตํ อลาภํ สนฺธาย ฌานปจฺจยสฺสปิ อเหตุกจิตฺเตสุ อลาโภ วุตฺโตฯ ยถา หิ สเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุ วิตกฺกาทีนํ สหชาเต สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกตฺตคตภาวกรณํ อุปนิชฺฌายนพฺยาปาโร พลวา, น ตถา อเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสูติฯ อิธ ปน ทุพฺพลมฺปิ อุปนิชฺฌายนํ ยทิ กิญฺจิมตฺตมฺปิ อตฺถิ, น เตน อุปการกตา น โหตีติ สวิตกฺกาเหตุกจิตฺเตสุปิ ฌานปจฺจยํ อนุชานนฺเตน ‘‘เอเต ปน ทฺเวปิ ฌานมคฺคปจฺจยา ทฺวิปญฺจวิญฺญาณาเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตี’’ติ (ปฏฺฐา. อฏฺฐ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา) วุตฺตํฯ ปจฺจยกถา นาม สมนฺตปฏฺฐานนิสฺสิตา, น ธมฺมสงฺคณีนิสฺสิตาติฯ[612]] สมํ อวิสมํ, สมฺมา, สห วา ปกาเรหิ ยุตฺตตาย เอกีภาวูปคเมน วิย อุปการกตา สมฺปยุตฺตปจฺจยตาฯ กา ปน สา ปกาเรหิ ยุตฺตตาติ อาห ‘‘เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาเทกนิโรธสงฺขาเตนา’’ติฯ ตตฺถ เย เอกวตฺถุกา, เต สมฺปยุตฺตาติ เอตฺตเก วุจฺจมาเน อวินิพฺโภครูเปสุ เอกํ มหาภูตํ เสสมหาภูตุปาทารูปานํ นิสฺสยปจฺจโย โหติ, เตน ตานิ เอกวตฺถุกานิ, จกฺขาทินิสฺสยภูตานิ วา ภูตานิ เอกํ วตฺถุ เอเตสุ นิสฺสิตนฺติ เอกวตฺถุกานีติ กปฺเปนฺตสฺส เตสํ สมฺปยุตฺตตาปตฺติ สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ เอการมฺมณคฺคหณํฯ เย เอกวตฺถุกา, เอการมฺมณา จ, เต สมฺปยุตฺตาติ เอวมฺปิ จุติอาสนฺนานํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณาทีนํ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกุปฺปาทคฺคหณํฯ เย เอกวตฺถุเกการมฺมเณกุปฺปาทา, เต สมฺปยุตฺตาติ กิํ ปน นานานิโรธาปิ เอวํติวิธ__ลกฺข__ณา โหนฺติ, อุทาหุ เอกนิโรธา เอวาติ วิจารณายํ เอกนิโรธา เอว เอวํ__ลกฺข__ณา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เอกนิโรธา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘ทิฏฺฐิกนฺตาโร’’ติ (ธ. ส. 392) หิ วจนโต ทิฏฺฐีนํ ทุรติกฺกมตา, ทฬฺหคฺคหณตฺตา วา จตุนฺนมฺปิ ทุรติกฺกมฏฺโฐ โยเชตพฺโพฯ ทุรติกฺกมตายปิ หิ ตณฺหาย สมุทฺทฏฺโฐ วุตฺโตฯ โยนิคติฐิตินิวาเสสุขิปนนฺติ สมาเส ภุมฺมวจนสฺส อโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ เตน อายูหนาภิสงฺขรณปทานํ สมาโส โหติฯ ชรามรณงฺคํ มรณปฺปธานนฺติ มรณฏฺฐา เอว ขยาทโย คมฺภีราติ ทสฺสิตาฯ นวนวานญฺหิ ขเยน ขณฺฑิจฺจาทิปริปกฺกปฺปวตฺติ ชราติ, ขยฏฺโฐ วา ชราย วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ นวภาวาปคโม หิ ขโยติ วตฺตุํ ยุตฺโตติฯ วิปริณามฏฺโฐ ทฺวินฺนมฺปิฯ สนฺตติวเสน วา ชราย ขยวยภาโว, สมฺมุติขณิกวเสน มรณสฺส เภทวิปริณามตา โยเชตพฺพาฯ[660]] อตฺถนยาติ อตฺถานํ นยา, อวิชฺชาทิอตฺเถหิ เอกตฺตาที สเกน ภาเวน นยนฺติ คเมนฺตีติ เอกตฺตาทโย, เตสํ นยาติ วุตฺตาฯ นียนฺตีติ หิ นยาติฯ อตฺถา เอว วา เอกตฺตาทิภาเวน นียมานา ญายมานา อตฺถนยาติ วุตฺตาฯ นียนฺติ เอเตหีติ วา นยา, เอกตฺตาทีหิ จ อตฺถา ‘‘เอก’’นฺติอาทินา นียนฺติ, ตสฺมา เอกตฺตาทโย อตฺถานํ นยาติ อตฺถนยาฯองฺกุราทิภาเวนาติ องฺกุรปตฺตนาฬขนฺธสาขาปลฺลวปลาสาทิภาเวน ปวตฺตมาเน อวยเว เอกชฺฌํ คเหตฺวา สนฺตานานุปจฺเฉเทน พีชํ รุกฺขภาวํ ปตฺตํ รุกฺขภาเวน ปวตฺตํ ตญฺจ เอกตฺเตน วุจฺจตีติ สนฺตานานุปจฺเฉโท ยถา เอกตฺตํ, เอวํ อิธาปิ อวิชฺชาสงฺขาราทิเหตุเหตุสมุปฺปนฺนานํ สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกสนฺตติปติตตา เอกตฺตนโยติ ทสฺเสติฯ ‘‘เหตุผลสมฺพนฺเธนา’’ติ เอเตน สนฺตานานุปจฺเฉทํ วิภาเวติฯ สติปิ หิ เหตุผลานํ ปรมตฺถโต เภเท เหตุภาเวน, ผลภาเวน จ เตสํ สมฺพนฺธภาโวเยเวตฺถ สนฺตานานุปจฺเฉโท, ยโต ยสฺมิํ สนฺตาเน กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตตฺเถว ผลุปฺปตฺตีติ กตสฺส วินาโส, อกตสฺส อพฺภาคโม จ นตฺถีติฯ เอกตฺตคฺคหณโตติ เหตุผลานํ เภทํ อนุปธาเรตฺวา เหตุํ, ผลญฺจ อภินฺนํ กตฺวา อุภินฺนํ เอกภาวสฺส อเภทสฺส คหเณนฯ ‘‘ตเทว วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรตี’’ติอาทินา สสฺสตทิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ__ลกฺข__ณววตฺถานนฺติ สภาวววตฺถานํ เหตุโน, ผลสฺส จ ภินฺนสภาวตาวโพโธฯ

ตญฺหิ ‘‘ปถวีธาตุ กกฺขฬ__ลกฺข__ณา’’ติ ปฏิวิชานาติ, อิตรํ ปน กกฺขฬ__ลกฺข__ณปฏิวิชานนมตฺตเมวาติฯเอเตเนว อุปาเยนาติ ยฺวายํ ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโต, ส__ลกฺข__ณวิภตฺติโต จ ธาตุววตฺถานวเสน รูปปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ฐิตสฺส ผสฺสาทิมุเขน อรูปปริคฺคณฺหนุปาโย ทสฺสิโต, เอเตเนว อุปาเยนฯ กมฺมสมุฏฺฐานเกเสติ จตุสมุฏฺฐานเกสโต นิทฺธาริเต กมฺมสมุฏฺฐานเกเสฯ กกฺขฬ__ลกฺข__ณาติอาทินา นเยนาติ อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ ‘‘ปคฺฆรณ__ลกฺข__ณา อาโปธาตู’’ติอาทินา __ลกฺข__ณวิเสเสน สทฺธิํ ธาตฺวนฺตรานิเยว, อถ โข เอกสมุฏฺฐานาทิเภทานิ โกฏฺฐาสนฺตรานิปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘ทฺวาจตฺตาลีสาย ธาตุโกฏฺฐาเสสู’’ติฯ สพฺพํ นยเภทํ อนุคนฺตฺวาติ ยฺวายํ ทฺวาจตฺตาลีสาย ธาตุโกฏฺฐาเสสุ ปถวีธาตุอาทีนํ __ลกฺข__ณาทิโต ววตฺถาปนวเสน นานาวิโธ รูปปริคฺคหนโย วุตฺโต, ตํ สพฺพํ นยเภทํ นยวิเสสํ อนุคนฺตฺวา, จกฺขุธาตุอาทีสุ รูปปริคฺคหมุเขสุ อรูปปริคฺคหทสฺสนวเสน โยชนา กาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺริทํ โยชนามุขมตฺตทสฺสนํ – เอกสฺส ตาว ‘‘จกฺขุธาตุ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณา, ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณา วา’’ติอาทินา (ธ. ส. อฏฺฐ. 600) นเยน ธาตุโย ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ‘‘ปฐมาภินิปาโต ผสฺโส, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา’’ติ สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ ตถา ‘‘ยถาวุตฺต__ลกฺข__ณาย จกฺขุธาตุยา รสานุภวนกเวทนา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทิ โยเชตพฺพํฯ ตถา ‘‘ยถาวุตฺต__ลกฺข__ณา จกฺขุธาตู’’ติ, ‘‘อารมฺมณปฏิวิชานนํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติอาทินา สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ อายตนาทิวเสน รูปปริคฺคหมุเขสุปิ เอเสว นโยฯ[671]] ยถา นาม เหฏฺฐิมฌานํ สุภาวิตํ วสีภาวํ ปาปิตเมว อุปริฌานสฺส ปาทกํ ปทฏฺฐานํ โหติ, น ปฏิลทฺธมตฺตํ, เอวํ รูปปริคฺคโห สุวิสุทฺโธ นิชฺชโฏ นิคฺคุมฺโพ เอว อรูปปริคฺคหสฺส ปาทกํ ปทฏฺฐานํ โหติ, น อวิสุทฺโธ, ตสฺมา รูปารูปสฺส เอกเทเสปิ อนุปฏฺฐิเต โส อวิสุทฺโธ เอว นาม โหติ, ปเคว พหูสุ อนุปฏฺฐิเตสูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิฯ ปพฺพเตยฺยา คาวี วิย พาลา อพฺยตฺตา อเขตฺตญฺญูฯ

ตตฺถ ปถวี อาโป เตโช วายุ อากาโส กาโล ทิสา อตฺตา มโนติ นว ทฺรพฺยานิฯ สทฺท รูป รส คนฺธ ผสฺส สงฺขา ปริมาณานิ ปุถูตฺว สํโยค วิโยค ปรตฺวา ปรตฺว พุทฺธิ สุข ทุกฺข อิจฺฉา โทส ปยตฺต คุรุตฺว ทฺรวตฺว สฺเนห เวคา สงฺขารา ทิฏฺฐา เจติ เอวเมเต เตวีสติ คุณาฯ อุกฺเขปนํ อวกฺเขปนมากุจนํ ปสารณํ คมนมิติ ปญฺจ กมฺมานิฯ อญฺญมญฺญวิสิฏฺเฐสุ อวิสิฏฺฐมภิธานํ ปจฺจโย โหติฯ สํ-อิติ ยโต ทฺรพฺยคุณกมฺเมสุ สา อตฺถิ เอวาติ เอตํ มหาสามญฺญํฯ ปถวีอาทีสุ อนุวตฺติพฺยาวุตฺติพุทฺธินิมิตฺตํ ทฺรพฺยตฺวาทิ, ตํ ยถา ทฺรพฺยตฺว คุณตฺว กมฺมตฺว ฆฏตฺวาทิ, เอโส สามญฺญวิเสโสฯ อิห ตนฺเตสุ ปโฏ, กปาเลสุ ฆโฏติ อิเหติ ยโต เหตุเหตุผลานํ สมฺพนฺโธ สมวาโยติ วุตฺโต, สมวาโยติ เอวเมเต ทฺรพฺยาทิกาฯตตฺถ ปถวี อาป เตช วายู ภูตรูปํ, อากาสํ เตสํ อภาวมตฺตํ, ปริจฺเฉโท วา, จนฺทสูริยาทิปริวตฺตนํ, ธมฺมปฺปวตฺติญฺจ อุปาทาย ปญฺญตฺติมตฺตํ กาโลฯ ตถา ทิสา, อตฺตา จฯ มโน นามํฯ สทฺทรูปรสคนฺธา รูปเมวฯ ตถา ผสฺโส ภูตตฺตยสภาวโตฯ สงฺขา เอกาทิกา ตํ ตํ อุปาทาย ปญฺญตฺติมตฺตํฯ ตถา อวยวสมุทาเย คุณวิเสสวเสน, สณฺฐานวิเสสวเสน วา มหนฺตํ ทีฆํ, ตพฺพิปริยายโต อณุ รสฺสนฺติ ภินฺน__ลกฺข__ณเทเสสุ ปุถุตฺวนฺติฯ ภินฺนเทสชานํ สหภาเว สํโยโคติฯ ตทปาเย วิโยโคติฯ สมานทิสาเทสคตานํ รูปานํ มหทพฺพนฺตรานํ วเสน ปรมปรนฺติ ปญฺญตฺติมตฺตํฯ พุทฺธิสุขทุกฺขอิจฺฉาโทสปยตฺตา นามเมวฯ คุรุตฺว ทฺรวตฺว สฺเนหเวคา รูปธมฺมานํ ปวตฺติวิเสสโต คเหตพฺพาการาฯ อิตโร สงฺขาโร ญาณสฺส ปวตฺติวิเสโสฯ อทิฏฺโฐปิ ธมฺมาธมฺมภาวโต นามเมวฯ อุกฺเขปนํ อวกฺเขปนํ อากุจนํ ปสารณํ คมนนฺติ รูปธมฺมานํ ปวตฺติมตฺตํฯ สทิสาสทิสตายํ สามญฺญวิเสสสญฺญา, อยุตฺตสมฺพนฺเธ สมวายสมญฺญาติ ทฺรพฺยาทีนมฺปิ นามรูปนฺโตคธตา ทฏฺฐพฺพาฯชีวาชีวพนฺธ ปุญฺญ ปาปาสว สํวรนิชฺชรวิโมกฺขา ชีวาทิกาฯ ตตฺถ ชีโวติ อตฺตาฯ ปุคฺคลธมฺมาธมฺมากาสกาเลสุ อชีวสญฺญาฯ เตสุ สทฺทผสฺสรูปรสคนฺธสณฺฐานพนฺธเภทสุขุมปรอปราฆาตปฺปภาจฺฉาโยชฺชากตมานิ ปุคฺคล__ลกฺข__ณนฺติ ปุคฺคโล รูปํ รูปธมฺมานํ ปวตฺติอาการมตฺตโตฯ

‘‘ปจฺจตฺต__ลกฺข__ณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจ’’นฺติ อิมินา นามรูปปจฺจยปริคฺคหปญฺญานํ ตีรณปหานาสมตฺถตํ ทสฺเสติ ฯ ตาสมฺปิ ปน ‘‘นมน__ลกฺข__ณํ นามํ, รุปฺปน__ลกฺข__ณํ รูป’’นฺติ อรูปรูปานํ สาธารณาการสลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺติยา เอเกนากาเรน ตีรณปริยาโย, ทิฏฺฐิกงฺขาวิกฺขมฺภเนน ปหานปริยาโย ลพฺภตีติ สิยา ตีรณปหาเนสุปิ อาธิปจฺจนฺติ วทนฺติฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ปน ยถา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยาว สงฺขารปริจฺเฉทตา, เอวํ __ลกฺข__ณารมฺมณิกวิปสฺสนาย เอว ตีรณปหานกิจฺจตา เวทิตพฺพาฯ เอวํ หิ ติสฺโสปิ ปริญฺญา ววตฺถิตา โหนฺติ, อญฺญถา สงฺกาโร สิยาฯ ตีรณปริญฺญาย ภูมิ ตตฺถ ปญฺญาย อนิจฺจตาทิ__ลกฺข__ณสนฺตีรณโตฯ เตนาห ‘‘เอตสฺมิํ…เป.… อาธิปจฺจ’’นฺติฯ กามํ อุทยพฺพยญาณมฺปิ กญฺจิ มิจฺฉาภินิเวสํ ปชหติ, ตสฺส ปน อถามคตตฺตา น สาติสยํ ปหานนฺติ วุตฺตํ ‘‘ภงฺคานุปสฺสนํ อาทิํ กตฺวา อุปริ ปหานปริญฺญาย ภูมี’’ติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโตติ อนิจฺจาการโต สงฺขาเร อนุปสฺสนฺโต สมฺมสนฺโตฯ นิจฺจสญฺญนฺติ ‘‘เต นิจฺจา สสฺสตา’’ติ ปวตฺตํ มิจฺฉาสญฺญํฯ สญฺญาสีเสน ทิฏฺฐิจิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิฯ นิพฺพินฺทนฺโตติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิสมฺภูตาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย สงฺขาเร นิพฺพิชฺชนวเสน ปสฺสนฺโตฯ นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํฯ วิรชฺชนฺโตติ วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนวเสน ยถา สงฺขาเรสุ ราโค นุปฺปชฺชติ, เอวํ อนุปสฺสนฺโตฯ ตถาภูโต หิ ราคํ ปชหตีติ วุจฺจติฯ นิโรเธนฺโตติ นิโรธานุปสฺสนาย ยถา สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว, น อายติํ ปุนพฺภววเสน อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ อนุปสฺสนฺโตฯ ตถาภูโต หิ สงฺขารานํ สมุทยํ ปชหติ นาม อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนโตฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโตติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย ยถา สงฺขารา น ปุน อาทิยนฺติ, เอวํ โวสฺสชฺชนฺโตฯ เตนาห ‘‘อาทานํ ปชหตี’’ติ, นิจฺจาทิวเสน วา คหณํ วิสฺสชฺเชตีติ อตฺโถฯ สาธิตตฺตาติ สมฺปาทิตตฺตาฯ อิตราติ ตีรณปหานปริญฺญาฯ เอวํ ปริญฺญา นิทฺทิสิตฺวา ปริญฺญากฺกมวเสนปิ กงฺขาวิตรณานนฺตรํ ‘‘กลาปสมฺมสเน โยโค กาตพฺโพ’’ติ ยฺวายมตฺโถ วุตฺโต, ตํ นิคมวเสน ปจฺจาหรนฺโต ‘‘เตน วุตฺต’’นฺติอาทิมาห, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ[694]] ตตฺราติ ตสฺมิํ กลาปสมฺมสเน วิภาเวตพฺเพ, ตสฺส วา กลาปสมฺมสนสฺส อาทิภาเวฯ อยํ ปาฬีติ ทสฺสิยมานํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิมาหฯ

ตตฺถ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญาติ อตีตาทิเภทภินฺเน ธมฺเม เอกโต สงฺคเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน วินิจฺฉเย สาเธตพฺเพ ตํสาธนียา ปญฺญาฯ สมฺมสเน อนิจฺจตาทิวเสน ตีรเณ ญาณนฺติ ปวุจฺจติ, สา กถํ โหตีติ อตฺโถฯ ววตฺถาเน สมฺมสเนติ จ นิปฺผาเทตพฺเพ ภุมฺมวจนํฯ ยํ กิญฺจิ รูปนฺติอาทีนิ ปทานิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวฯ สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปตีติอาทีนิ ปน ยสฺมา ปรโต วณฺณิยิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตตฺเถว เนสํ อตฺถํ วิภาวยิสฺสามฯปาฬิววตฺถานํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – เอตฺถ หิ อาทิกมฺมิกานํ วิปสฺสนามนสิการสุขตฺถํ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูป’’นฺติอาทินา ปฐมํ ตาว ปญฺจกฺขนฺธา อตีตาทิวิภาคมุเขน คหิตา, เต ปน ขนฺธา ยสฺมา ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมวเสน วิภาคํ ลพฺภนฺติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ ทฺวารฉกฺกาทิวเสน ทส ฉกฺกา คหิตาฯ ยสฺมา ปน __ลกฺข__เณสุ อนตฺต__ลกฺข__ณํ ทุกฺขวิภาคํ, ตสฺมา ตสฺส วิภาวนาย ฉ ธาตุโย คหิตาฯ ตโต เยสุ กสิเณสุ อิโต พาหิรกานํ อตฺตาภินิเวโส, ตานิ อิเมสํ ฌานานํ อารมฺมณภาเวน อุปฏฺฐานาการมตฺตานีติ ทสฺสนตฺถํ ทส กสิณานิ คหิตานิฯ ตโต ทุกฺขานุปสฺสนาย ปริวารภาเวน ปฏิกฺกูลาการวเสน ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา คหิตาฯ ปุพฺเพ ขนฺธวเสน สงฺเขปโต คหิตา ธมฺมา นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน, วิตฺถารนเยน จ มนสิ กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย จ คหิตาฯ เตสุ อิเม ธมฺมา สติปิ สุญฺญนิรีหอพฺยาปารภาเว ธมฺมสภาวโต อาธิปจฺจวเสน ปวตฺตนฺตีติ อนตฺต__ลกฺข__ณวิภาวนตฺถํ อินฺทฺริยานิ คหิตานิฯ เอวํ อเนกเภทภินฺนาปิเม ธมฺมา ภูมิตฺตยปริยาปนฺนตาย ติวิธาว โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ติสฺโส ธาตุโย คหิตาฯเอตฺตาวตา นิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปวตฺตํ ทสฺเสตุํ กามภวาทโย นว ภวา คหิตาฯ เอตฺตเก อภิญฺเญยฺยวิเสเส ปวตฺตมนสิการโกสลฺเลน สณฺหสุขุเมสุ นิพฺพตฺติตมหคฺคตธมฺเมสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพติ ทสฺสนตฺถํ ฌานปฺปมญฺญารุปฺปานิ คหิตานิฯ ตตฺถ ฌานานิ นาม วุตฺตาวเสสารมฺมณานิ รูปาวจรชฺฌานานิฯ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิภาคโต อิเม ธมฺมา ภินฺทิตฺวา มนสิ กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ คหิตานิฯ ปจฺจยาการมนสิกาโร หิ __ลกฺข__ณตฺตยํ สุเขน, สุฏฺฐุตรญฺจ วิภาเวติ, ตสฺมา ปจฺฉโต คหิโตฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา อุปฺปาทชราภงฺควเสน สงฺขารานํ นิรนฺตรพาธตา, ตโต จ เนสํ ทุสฺสหตาย ทุกฺขมตา, ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ, สํสารทุกฺขสฺส จ อธิฏฺฐานตาย ทุกฺขวตฺถุตา, ตสฺมาฯ อภิณฺห…เป.… ทุกฺขาติ โยชนาฯ‘‘สุขปฏิกฺเขปโต’’ติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ ฐิติํ มา ปาปุณนฺตุ, อุปฺปชฺชมานากาเรเนว ปวตฺตนฺตูติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อุปฺปนฺนา’’ติ อิมินา อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตา วุตฺตาฯ ฐานปฺปตฺตา มา ชีรนฺตูติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อตฺถโต ฐิติ เอว ชราติ? สจฺจเมตํ, ชราวเสน ปน โย กิลมโถ, โส อิธ ชราคฺคหเณน คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ มา ภิชฺชนฺตูติ นิจฺจตํ อาสีสติฯ กสฺสจิ ธมฺมิสฺสรสฺสาปิ ภควโต วสวตฺติภาโว นตฺถิฯ น หิ __ลกฺข__ณญฺญถตฺตํ เกนจิ กาตุํ สกฺกาฯ ภาวญฺญถตฺตเมว หิ อิทฺธิวิสโยฯ สุญฺญา สงฺขารา เตน ตีสุ ฐาเนสุ วสวตฺตนากาเรนฯ ตสฺมาติ วุตฺตการณปรามสนํฯ สุญฺญโตติ นิวาสีการกเวทกอธิฏฺฐายกวิรเหน ตโต สุญฺญโต, น นิสฺสภาวโตติ เอกจฺจปริกปฺปิตสภาวสุญฺญโตฯ อสฺสามิกโตติ สามิภูตสฺส กสฺสจิ อภาวโตฯ เอเตน อนตฺตนิยตํ ทสฺเสติฯ อวสวตฺติโตติ ยถาวุตฺตวสวตฺติภาวาภาวโตฯ อตฺตปฏิกฺเขปโตติ ปรปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน ปฏิกฺขิปนโตฯ ‘‘สุญฺญโต’’ติอาทินา หิ ธมฺมานํ พาหิรกปริกปฺปิตอตฺตวิรโห วุตฺโต, อิมินา ปน อตํสภาวโต อตฺตา น โหตีติฯ[707]] เอตฺถ จ ‘‘อุปฺปาทวยวตฺติโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ อนิจฺจา, ‘‘อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ ทุกฺขา, ‘‘สุญฺญโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ อนตฺตาติ รูปธมฺเม นิรุฬฺหํ __ลกฺข__ณตฺตยํ ปุพฺเพ อตฺตนา อสลฺ__ลกฺข__ิตํ สลฺลกฺเขตฺวา สมฺมสนฺโต ตํ ตตฺถ อาโรเปตีติ วุจฺจติฯ ตถา ปนาเนน อาทานนิกฺเขปนวเสน สมฺมสิตตฺตา อาห ‘‘รูเป ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา’’ติฯตตฺถ จ ยสฺมา อนิจฺจ__ลกฺข__ณคฺคหณปุพฺพกํ ทุกฺข__ลกฺข__ณคฺคหณํ, ทุกฺข__ลกฺข__ณคฺคหณปุพฺพกํ วา อนตฺต__ลกฺข__ณคฺคหณํฯ

อนิจฺจ__ลกฺข__ณญฺเจตฺถ รูปเภเทน ทสฺสิยมานํ ยโถฬาริกโต ทีเปตพฺพนฺติ ตํ วสฺสสตปริจฺเฉเทน ปฐมํ ทสฺเสนฺเตน วสฺสสตํ ฐิตสฺส ‘‘ทส วา วีสติ วา’’ติอาทินา วิภชิตฺวา อนุกฺกเมน ยาวอุทฺธรณาทิโกฏฺฐาสวเสน รูปสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา ตโต ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ติ__ลกฺข__ณาโรปนํ วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต สมฺมสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตเมว วสฺสสต’’นฺติอาทินา วยวเสน รูปสฺส สมฺมสนวิธิ อารทฺโธฯ ตตฺถ ยสฺมา โอฬาริกวเสเนวายํ อาทิโต รูปเภโท คยฺหติ, ตสฺมา น วสฺสสตํ สมโกฏฺฐาสวเสน วิภตฺตํ, มชฺฌิมาวตฺถาย วา ตถารูปตฺตา มชฺฌิมวเย เอกํ วสฺสํ วฑฺฒิตํฯ[708]] มนฺทตาพาหุลฺเลน ปวตฺตํ วสฺสานํ ทสกํ มนฺททสกํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯตทาติ ปฐเม วสฺสทสเกฯ โสติ ปุคฺคโลฯ จปโลติ อนวฏฺฐิตกิริยตาย ตรโลฯ เตน โมมูหภาวโต วิเสเสติฯ น เหส นวมทสเก วิย โมมูหภาเวน มนฺโท, อถ โข จปลตายาติฯ เตนาห ‘‘กุมารโก’’ติฯ ตติเย ทสเก มํสปาริปูริยา ยถารหํ ฉวิวณฺโณ วิปฺปสีทตีติ อาห ‘‘วณฺณายตนํ เวปุลฺลํ ปาปุณาตี’’ติฯ จตุตฺเถ ทสเก อฏฺฐีนํ, นฺหารูนญฺจ ถิรภาวปฺปตฺติยา พลญฺจ ถาโม จ เวปุลฺลํ ปาปุณาติฯ ปญฺจเม ทสเก โยพฺพนมทสฺส ทูรีภาเวน เยภุยฺเยน กิเลสตนุตาย ปญฺญา ยถารหํ สุวิสทา โหติฯ ขิฑฺฑาย รติ ขิฑฺฑารติฯ กปลฺลิกาทินิสฺสยวิเสเสน ปทีปสฺส สุทฺธตาทิ วิย นิสฺสยวิเสเสน ปญฺจมฉฏฺฐทสเกสุ ปญฺญาย พุทฺธิหานิโย เวทิตพฺพาฯ ปุรโต ปพฺภาโร โหติ กฏิสนฺธิคีวาสนฺธีนํ วเสน รสฺสสฺสาปิ, ปเคว ทีฆสฺสฯ ปพฺภาโรติ จ ครุภาเวน ปลมฺพโกฯ โมมูโห โหติ สติปญฺญาวิปฺปวาสโตฯ สยนพหุโลว โหติ ฐานาทิวเสน สรีรภารํ วหิตุํ อสกฺโกนฺโตฯ[709]] ติณฺณํ ติณฺณํ วสฺสานนฺติ เยภุยฺยตาย วุตฺตํฯ จตุวสฺสิโกปิ หิ เอโก โกฏฺฐาโส โหตีติฯ ทฺวิสตํ โกฏฺฐาเส กตฺวา เอเกกอยนวเสนาติปิ เวทิตพฺพํฯวสฺสาเน ปวตฺตรูปนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[715]] โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตวเสนาติ โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตปุคฺคลวเสน, โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตกาลวเสน วาฯอยมตฺโถติ อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน สงฺขารานํ อติอิตฺตรขณตาสงฺขาโต อตฺโถฯชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ สุขทุกฺขาติ สุขทุกฺขเวทนาฯ อุเปกฺขาปิ หิ สุขทุกฺขาสุ เอว อนฺโตคธา อิฏฺฐานิฏฺฐภาวโตฯ อตฺตภาโวติ ชีวิตเวทนาวิญฺญาณานิ ฐเปตฺวา อวสิฏฺฐธมฺมา วุตฺตาฯ สญฺญาติ เกจิฯ เกวลาติ อตฺตนา นิจฺจภาเวน วา อโวมิสฺสาฯ เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ เอเกเกน จิตฺเตน สหิตาฯ ลหุโส วตฺตเต ขโณติ วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติอิตฺตโร ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติฯจุลฺลาสีติสหสฺสานิ กปฺปนฺติ จตุราสีติสหสฺสปริมาณํ กปฺปํ, อจฺจนฺตสํโยเค เอตํ อุปโยควจนํฯ กปฺปนฺติ จ สามญฺญวเสน เอกวจนํฯ มรูติ เทวาฯ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตาติ เอวํ จิรชีวิโนปิ เต ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สหิตา หุตฺวา น ติฏฺฐนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตสมฺปิ สนฺตาเน ชีวิตาทีนิ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สห น ติฏฺฐนฺติ, เอเกน จิตฺเตน สห อุปฺปนฺนานิ เตเนว สห นิรุชฺฌนโต ยาว ทุติยา น ติฏฺฐนฺตีติฯเย นิรุทฺธา มรนฺตสฺสาติ จวนฺตสฺส สตฺตสฺส จุติจิตฺเตน สทฺธิํ นิรุทฺธาติ วตฺตพฺพา เย ขนฺธาฯ ติฏฺฐมานสฺส วา อิธาติ เย วา อิธ ปวตฺติยํ ติฏฺฐนฺตสฺส ธรนฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา นิรุทฺธกฺขนฺธาฯ สพฺเพปิ สทิสา เต สพฺเพปิ เอกสทิสา อตฺถงฺคตา อปฺปฏิสนฺธิกา ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน วิคตาฯ ยถา หิ จุติกฺขนฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, เอวํ ตโต ปุพฺเพปิ ขนฺธาฯ ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตนฺติ อธิปฺปาโยฯอนนฺตรา จ เย ภคฺคาติ เย สงฺขารา อนนฺตรเมว ภคฺคา นิรุทฺธาฯ เย จ ภคฺคา อนาคเตติ เย จ สงฺขารา อนาคเต ภคฺคา ภญฺชนสีลา ภิชฺชิสฺสนฺติฯ ตทนฺตรา นิรุทฺธานนฺติ เตสํ อตีตานาคตานํ อนฺตรา เวมชฺเฌ ปจฺจุปฺปนฺนตํ ปตฺวา นิรุทฺธานํ ภคฺคานํฯ เวสมํ นตฺถิ __ลกฺข__เณติ เตสํ ติวิธานมฺปิ ภงฺค__ลกฺข__ณนิมิตฺตํ วิสมตา วิสทิสตา นตฺถิฯ"

ปจฺจย__ลกฺข__ณปปญฺจํ อนามสิตฺวา นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ อุทโยติ นิพฺพตฺตนสญฺญิตํ สงฺขต__ลกฺข__ณํ อุทโย อุปฺปาโทฯ วิปริณาม__ลกฺข__ณํ วโยติ วิปริณามสญฺญิตํ สงฺขต__ลกฺข__ณํ วโย วินาโสฯ อนุปสฺสนาญาณนฺติ ยา อุทยสฺส, วยสฺส จ อนุเปกฺขนา, ตํ ญาณํฯ กิญฺจาปิ กลาปสมฺมสนาทีสุ ชาติชรามรณสีเสน ชาติชรามรณวนฺโต ธมฺมา วุตฺตา, อิธ ปน อุทยพฺพยญาณนิทฺเทเส ‘‘ชาติ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตสฺสา นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ อุทโย, วิปริณาม__ลกฺข__ณํ วโย’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.49) วุจฺจมาเน ชาติชรามรณานํ ชาติชรามรณวนฺตตา, นิปฺผนฺนตา จ อนุญฺญาตา วิย โหตีติ ตํ ปริหริตุํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ภวปริโยสานาว เทสนา กตาฯโสติ โยคีฯ อิมินา ปาฬินเยนาติ อิมาย ‘‘ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา ทสฺสิตาย ปาฬิคติยาฯ ชาตินฺติ น ปสูติํ, น จ ปฐมาภินิพฺพตฺติมตฺตํ, อถ โข อุปฺปาทํ นิพฺพตฺติวิการํฯ สฺวายํ วิกาโร ยสฺมา สงฺขารานํ อภินวาวฏฺฐานชรา วิย นวภาวาปคโมติ อาห ‘‘อภินวาการ’’นฺติฯ สมนุปสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ อนุปฺปนฺนสฺส ราสิ วา นิจโย วา นตฺถิ ยโต อาคจฺเฉยฺย อุปฺปชฺชมานํ อลทฺธตฺตภาวสฺส สพฺเพน สพฺพํ อวิชฺชมานตฺตาฯ เตนาห ‘‘อุปฺปชฺชมาน…เป.… นตฺถี’’ติฯ ยถา อนาคเต อทฺธนิ อิเม ธมฺมา สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ, เอวํ อตีเตปิ อทฺธนีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิรุชฺฌมานสฺสาปี’’ติอาทิํ วตฺวา อวิชฺชมานานํเยว รูปารูปธมฺมานํ เหตุปจฺจยสมวาเย อุปฺปาโท, อุปฺปชฺชิตฺวา จ สพฺพโส อภาวูปคโมติ อิมมตฺถํ สมุทายคตํ ตเทกเทสภูตาย อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ราสิโตติ ราสิภาเวน สมุสฺสิโต ปุญฺโช ราสิฯ ยถา ตถา ปิณฺฑิภูโต นิจโยฯ ภูมิยํ นิทหิตฺวา ฐปิตํ นิธานํฯ อุปวีเณติ เอเตนาติ อุปวีณํ, วีณาวาทนํฯ[724]] เอวํ สงฺเขปโต อุทยพฺพยมนสิการวิธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน ยานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อวิชฺชาสมุทยาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทา, อตฺถิภาวาติ อตฺโถฯ นิโรธวิโรธีหิ อุปฺปาโท อตฺถิภาววาจโกปิ โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ

ตสฺมา ปุริมภวสิทฺธาย อวิชฺชาย สติ อิมสฺมิํ ภเว รูปสฺส อุปฺปาโท โหตีติ อตฺโถฯ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐนาติ ปจฺจยสฺส อุปฺปนฺนภาเวน, อตฺถิภาวโตติ อตฺโถฯ อวิชฺชาทีหิ จ ตีหิ อตีตกาลิกานิ เตสํ สหการีการณภูตานิ อุปาทานาทีนิปิ คหิตาเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯปวตฺติปจฺจเยสุ กพฬีการาหารสฺส พลวตาย โส เอว คหิโต ‘‘อาหารสมุทยา’’ติฯ ตสฺมิํ ปน คหิเต ปวตฺติปจฺจยตาสามญฺเญน อุตุจิตฺตานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ จตุสมุฏฺฐานิกรูปสฺส ปจฺจยโต อุทยทสฺสนํ วิภาวิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวิชฺชาตณฺหุปนิสฺสยสหิเตเนว กมฺมุนา รูปกายสฺส นิพฺพตฺติฯ อสติ จ อวิชฺชุปนิสฺสยาย ภวนิกนฺติยา ชาติยา อสมฺภโว เอวาติฯ ยถา จ รูปสฺส อวิชฺชาตณฺหุปนิสฺสยตา, เอวํ เวทนาทีนมฺปิ ทฏฺฐพฺพาฯ อาหาโร ปน อุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส โปสโก, กพฬีการาหารสฺส อธิปฺเปตตฺตา, กามธาตาธิฏฺฐานตฺตา จ เทสนายฯ อุกฺกํสนิทฺเทเสน วา อาหารคฺคหณํฯ ‘‘นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณ’’นฺติอาทินา กาลวเสน อุทยทสฺสนมาหฯ ตตฺถ อทฺธานวเสน ปเคว อุทยํ ปสฺสิตฺวา ฐิโต อิธ สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติฯ ปญฺจ __ลกฺข__ณานีติ อวิชฺชา ตณฺหา กมฺมํ อาหาโรติ อิเมสํ ปจฺจยานํ อตฺถิตาสงฺขาต__ลกฺข__ณานิ เจว รูปสฺส นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณญฺจาติ อิมานิ ปญฺจ __ลกฺข__ณานิฯ เตสํ อตฺถิตา หิ รูปสฺส อุทโย __ลกฺข__ียติ เอเตหีติ __ลกฺข__ณานีติ วุจฺจนฺติฯ นิพฺพตฺติ ปน สงฺขต__ลกฺข__ณเมวาติฯอวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ อคฺคมคฺคญาเณน อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธโต อนาคตสฺส รูปสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ ปจฺจยาภาเว อภาวโตฯ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐนาติ อวิชฺชาสงฺขาตสฺส อนาคเต อุปฺปชฺชนกรูปปจฺจยสฺส นิรุทฺธภาเวนฯ ตณฺหานิโรธา กมฺมนิโรธาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อาหารนิโรธาติ ปวตฺติปจฺจยสฺส กพฬีการาหารสฺส อภาเวฯ รูปนิโรโธติ ตํสมุฏฺฐานรูปสฺส อภาโว โหติฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ วิปริณาม__ลกฺข__ณนฺติ ภงฺคกาลวเสน เตสํ วยทสฺสนํฯ ตสฺมา ตํ อทฺธาวเสน ปเคว ปสฺสิตฺวา ฐิโต อิธ สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติฯ ปญฺจ __ลกฺข__ณานีติ อิธ อวิชฺชาทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อนุปฺปาทนิโรโธ, รูปสฺส ขณนิโรโธ จาติ อิมานิ ปญฺจ __ลกฺข__ณานิฯ เตสญฺหิ อนุปฺปาทนิโรโธ, รูปสฺส อจฺจนฺตนิโรโธ __ลกฺข__ียติ เอเตหีติ __ลกฺข__ณานีติ วุจฺจนฺติฯ

วิปริณาโม สงฺขต__ลกฺข__ณเมวฯ เอส นโย เวทนากฺขนฺธาทีสุฯ อยํ ปน วิเสโส – ‘‘ผุฏฺโฐ เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. 4.93), ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, สญฺญา, เจตนา’’ติ, จ วจนโต ผสฺโส เวทนา (วิภ. 231) สญฺญา สงฺขารกฺขนฺธานํ ปวตฺติปจฺจโย, ตํนิโรธา จ เตสํ นิโรโธ, มหาปทาน (ที. นิ. 2.60) มหานิทานสุตฺเตสุ, อภิธมฺเม จ อญฺญมญฺญปจฺจยวาเร ‘‘นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ (กถา. 719) วจนโต นามรูปํ วิญฺญาณสฺส ปวตฺติปจฺจโย, ตํนิโรธา ตสฺส นิโรโธติ วุตฺตํ ‘‘ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติอาทิฯเอตฺถ จ เกจิ ตาว อาหุ ‘‘อรูปกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยทสฺสนํ อทฺธาสนฺตติวเสเนว, น ขณวเสนา’’ติฯ เตสํ มเตน ขณโต อุทยพฺพยทสฺสนเมว น สิยาฯ อปเร ปนาหุ ‘‘ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสเน อตีตาทิวิภาคํ อนามสิตฺวา สพฺพสาธารณโต อวิชฺชาทิปจฺจยา เวทนาสมฺภวํ ลพฺภมานตํ ปสฺสติ, น อุปฺปาทํฯ อวิชฺชาทิอภาเว จ ตสฺสา อสมฺภวํ อลพฺภมานตํ ปสฺสติ, น ภงฺคํฯ ขณโต อุทยพฺพยทสฺสเน ปจฺจุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทํ, ภงฺคญฺจ ปสฺสตี’’ติ, ตํ ยุตฺตํฯ สนฺตติวเสน หิ รูปารูปธมฺเม อุทยโต, วยโต จ มนสิ กโรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ภาวนาย พลปฺปตฺตกาเล ญาณสฺส ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺติยา ขณโต อุทยพฺพยา อุปฏฺฐหนฺตีติฯ อยญฺหิ ปฐมํ ปจฺจยโต อุทยพฺพยํ มนสิ กโรนฺโต อวิชฺชาทิเก ปจฺจยธมฺเม วิสฺสชฺเชตฺวา อุทยพฺพยวนฺเต ขนฺเธ คเหตฺวา เตสํ ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสนมุเขน ขณโตปิ อุทยพฺพยํ มนสิ กโรติฯตสฺส ยทา ญาณํ ติกฺขํ วิสทํ หุตฺวา ปวตฺตติ, ตทา รูปารูปธมฺมา ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺตา, ภิชฺชนฺตา จ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวมฺปิ รูปสฺส อุทโย’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอวมฺปิ รูปสฺส อุทโยติ เอวํ วุตฺตนเยน อวิชฺชาสมุทยาปิฯ ตณฺหา…เป.… กมฺม…เป.… อาหารสมุทยาปิ รูปสฺส สมฺภโวฯ เอวมฺปิ รูปสฺส วโยติ เอวํ วุตฺตนเยเนว อวิชฺชานิโรธาปิ ตณฺหา…เป.… อาหารนิโรธาปิ รูปสฺส วโย อนุปฺปาโทติ ปจฺจยโต วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรติ ฯ เอวมฺปิ รูปํ อุเทตีติ เอวํ วุตฺตนเยน นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ ปสฺสนฺโตปิ กมฺมสมุฏฺฐานรูปมฺปิ อาหารอุตุจิตฺตสมุฏฺฐานรูปมฺปิ อุเทติ อุปฺปชฺชติ นิปฺปชฺชตีติฯ"

ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสเนน ปจฺจเย สติ ผลสฺส ภาโว, อสติ อภาโวติ อิมสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิยา อตฺถิตามตฺเตเนว เต ธมฺมา การณนฺติ อพฺยาปารนโย ปากโฏ โหติฯ ยโต อตฺตทิฏฺฐิยา อโนกาสตา วสวตฺติตาย อลพฺภเนยฺยโต ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ธมฺมาน’’นฺติอาทิฯ อวสวตฺติภาโว ปรายตฺตตา, สา จ สปฺปจฺจยตาย เวทิตพฺพาฯ ปจฺจยโต อุทยทสฺสเนน เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ อิเม ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชมานา จ ปจฺจยานุรูปเมว อุปฺปชฺชนฺตีติ เหตุผลสฺส เหตุอนุรูปโต สิทฺธิยา อกิริยทิฏฺฐิยา อโนกาสตาวาติ อาห ‘‘ปจฺจยโต ปนา’’ติอาทิฯ สติ การเณ กุโต อกิริยวาโทฯ กโรตีติ หิ การณํฯ[730]] ปจฺจยโต อุทยํ ปสฺสโต ปจฺจเย สติ สภาเว สติ ผลสฺส สมฺภโวติ อตฺถิตามตฺเตน อุปการกตาติ สงฺขตานํ นิรีหตา, อสติ จ อภาโวติ ปจฺจยาธีนวุตฺติตา จ วิญฺญายมานา อตฺตสุญฺญตํ วิภาเวตีติ อาห ‘‘ปจฺจยโต จสฺส…เป.… ตาวโพธโต’’ติฯ อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ ปากฏํ โหติ ขณโต อุทยพฺพยทสฺสเนน สงฺขารานํ อุทยพฺพยโต ปริจฺฉินฺนตาย วิญฺญายมานตฺตาฯ เตนาห ‘‘หุตฺวา อภาวาวโพธโต’’ติฯ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนญฺหิ หุตฺวา อภาโวฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิเวโก อตีตานาคตภาวสุญฺญตาฯ น หิ สงฺขารา ขณตฺตยโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ วิชฺชนฺติ, ตสฺมา ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิเวกาวโพธโตติ อาทิอนฺตวนฺตตาปฏิเวธโตติ อตฺโถฯ ทุกฺข__ลกฺข__ณมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยพฺพยทสฺสเนนาติ สมฺพนฺโธฯ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺตา สงฺขารา อุปฺปาทโต อุทฺธํ ชราภงฺคาวตฺถนฺตรุปฺปตฺติยา นิรนฺตรํ วิพาธียนฺเตวฯ สา จ เนสํ วิพาธิยมานตา สมฺมา อุทยพฺพยทสฺสเนน วิภูตา โหตีติ อาห ‘‘ทุกฺข…เป.… โพธโต’’ติฯสภาว__ลกฺข__ณมฺปีติ อุทยพฺพยทสฺสเนน น เกวลํ อนิจฺจทุกฺข__ลกฺข__ณเมว, อถ โข ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิสญฺญิตํ สภาวสงฺขาตํ __ลกฺข__ณมฺปิ ปากภาววิทฺธํ สภาวาวจฺฉินฺนํ ปากฏํ โหติฯ เตนาห ‘‘อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนาวโพธโต’’ติฯ สภาว__ลกฺข__เณติ สภาวสญฺญิเต __ลกฺข__เณ, ตํตํธมฺมานํ ส__ลกฺข__เณฯ

สงฺขต__ลกฺข__ณสฺส ตาวกาลิกตฺตมฺปีติ อุปฺปาทาทิสงฺขต__ลกฺข__ณสฺส อุปฺปาทกฺขณาทิปริตฺตกาลิกตาปิ ขณนฺตรานวฏฺฐานโต ตสฺสฯ เตนาห ‘‘อุทยกฺขเณ’’ติอาทิฯ อุทยวยมตฺตคฺคหณญฺเจตฺถ อุทยพฺพยทสฺสนวเสเนว อิมสฺส ญาณสฺส ปวตฺตนโต, น ฐิติกฺขณสฺส อภาวาฯ[731]] น เกวลญฺจ นิจฺจนวา, อถ โข ปริตฺตกาลฏฺฐายิโนฯ กถนฺติ อาห ‘‘สูริยุคฺคมเน’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุทเก ทณฺเฑน กตเลขา อุทเก ทณฺฑราชิฯ อุสฺสาวพินฺทุอาทโย ปญฺจ กิจฺจาปิ อุตฺตรุตฺตริ อติปริตฺตฏฺฐายิภาวทสฺสนตฺถํ นิทสฺสิตา, ตถาปิ เต ทนฺธนิโรธา เอว นิทสฺสิตา, ตโตปิ ลหุตรนิโรธตฺตา สงฺขารานํฯ ตถา หิ คมนสฺสาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺฐุปริยาเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ ปาเท จ พนฺธขุรธารา สนฺนิปาตโตปิ สีฆตโร รูปธมฺมานํ นิโรโธ วุตฺโต, ปเคว อรูปธมฺมานํฯ น เกวลํ นิจฺจนวา, นาปิ ปริตฺตกาลฏฺฐายิโนว, อถ โข อสาราฯ กถนฺติ อาห ‘‘มายา’’ติอาทิฯ มายาทโย หิ มณิอาทิวเสน ทิสฺสมานา อตํสภาวตาย อสาราฯ ตตฺถ มนฺโตสธภาวิตา อินฺทชาลาทิกา มายาฯ มิคตณฺหิกา มรีจิฯ สุปินเมว สุปินนฺตํฯ มณฺฑลากาเรน อาวิชฺฌิยมานํ อลาตเมว อลาตจกฺกํฯ คนฺธพฺพเทวปุตฺตานํ กีฬนิจฺฉาวเสน นครํ วิย อากาเส อุปฏฺฐานมตฺตํ คนฺธพฺพนครํฯเอตฺตาวตาติ ยฺวายํ ‘‘ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทิปาฬินยานุสาเรน (ปฏิ. ม. 1.49), ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทิปาฬินยานุสาเรน (ม. นิ. 1.347, 361; 2.113; 3.86, 89; ปฏิ. ม. 1.48) วา ยาว อุทยพฺพยปฏิเวธา ภาวนาวิธิ อารทฺโธ, เอตฺตาวตาฯ กลาปสมฺมสนาทิโกปิ หิ สพฺโพ ภาวนาวิธิ อุทยพฺพยญาณุปฺปาทนสฺเสว, น ปริสปริสรีรกรพนฺโธติฯ วยธมฺมเมวาติ ภิชฺชนสภาวเมวฯ วยํ อุเปติ อตฺตโน ธมฺมตายฯ ยญฺหิ อุปกฺกเมน วินสฺสตีติ วุจฺจติ, ตมฺปิ อตฺตโน ธมฺมตาย เอว วินสฺสติ อเหตุกตฺตา วินาสสฺสฯ อุปกฺกมเหตุ ปน วิสทิสุปฺปาโท โหติฯ อิมินา อากาเรนาติ ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 16; ปฏิ. ม. 2.30) หิ วุตฺตํ, ตสฺมา วยํ อนาลมฺพิตฺวาปิ ‘‘วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชตี’’ติ อุทยสฺส, ‘‘อุปฺปนฺนญฺจ อิทํ วยํ อุเปตี’’ติ วยสฺส จ อิมินา ยถาวุตฺเตน ปจฺจกฺขกรณากาเรนฯ อธุนา อุปฺปนฺนํ, น ตาว พลปฺปตฺตนฺติ อาห ‘‘ตรุณวิปสฺสนาญาณ’’นฺติฯ

[740]] ธุวภาวปฏิกฺเขปโต น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, ขนฺธปญฺจกํฯ ยถาห ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนิจฺจํ, เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. 3.172)ฯ ตตฺถ การณํ วทนฺโต ‘‘อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา’’ติ อาหฯ อุปฺปาโท นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ, วโย วิปริณาม__ลกฺข__ณํ, อญฺญถตฺตํ ชรา, เตสํ สพฺภาวโตติ อตฺโถฯ หุตฺวา อภาวโตติ อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสนโตฯ เอตฺถ จ ปุริเมน ชาติชรามรณสพฺภาวโต อนิจฺจนฺติ ทสฺเสติ, ทุติเยน ปากภาววิทฺธํสาภาวโตฯ ยสฺส ภาเวน ขนฺธปญฺจกํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ อนิจฺจ__ลกฺข__ณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺปาทวยญฺญถตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตน หิ ตํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ __ลกฺข__ียติฯ อาการวิกาโรติ อาการวิกติฯ อภาวากาโร หิ วิกติรูเปน ลพฺภติ, วิรูปตฺตา น อุปฺปาทากาโรฯ อาการวิกาโรติ วา อาการวิเสโสฯ หุตฺวา อภาโว หิ ปากภาวโต ภินฺโน วิทฺธํสาภาวตฺตา ตตฺถ จ อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ นิรุฬฺหํฯ อนิจฺจากาโร หิ ทุกฺขานตฺตากาเรหิ วิย อุปฺปาทาการโต จ วิสิฏฺโฐฯ ตถา หิ สทฺทสฺส วิทฺธํสาภาโว สงฺขตภาเวนปิ สาธียติฯสงฺขตภาโว จ อตฺถโต อุปฺปาทวนฺตตาฯ อุปฺปาโท จ ปากภาวสาธิตา ธรมานาวตฺถาฯ อิมินา นเยน ทุกฺขานตฺตา__ลกฺข__ณานิ เวทิตพฺพานิฯ อปิจ ยถา นิจฺจปฏิกฺเขปโต อนิจฺจนฺติ นิจฺจาการปฏิกฺเขปโต ยถาวุตฺโต อภาวาการสงฺขาโต อนิจฺจากาโร อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ, เอวํ สุขปฏิกฺเขปโต ทุกฺขนฺติ สุขาการปฏิกฺเขปโต อภิณฺหปฏิปีฬนาการสงฺขาโต ทุกฺขากาโร ทุกฺข__ลกฺข__ณํ, ตถา อตฺตปฏิกฺเขปโต อนตฺตาติ อตฺตาการปฏิกฺเขปโต อวสวตฺตนาการสงฺขาโต อนตฺตากาโร อนตฺต__ลกฺข__ณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เต ยิเม ตโยปิ อาการา อสภาวธมฺมตฺตา ขนฺธปริยาปนฺนา น โหนฺติฯ ขนฺเธหิ วินา อนุปลพฺภนียโต ขนฺธวินิมุตฺตาปิ น โหนฺติฯ ขนฺเธ ปน อุปาทาย โวหารวเสน ลพฺภมานา ตทาทีนววิภาวนาย วิเสสการณภูตา ตชฺชาปญฺญตฺติวิเสสาติ เวทิตพฺพาฯตยิทํ สพฺพมฺปีติ ยถาวุตฺต__ลกฺข__ณตฺตยญฺเจว __ลกฺข__ิตพฺพญฺจ ขนฺธปญฺจกํฯ ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาเณน ยาถาวสรสโต สลฺลกฺเขตี’’ติ อิทํ ตทตฺเถ ตพฺโพหารวเสน วุตฺตํฯ อุทยพฺพยญาณตฺถญฺหิ __ลกฺข__ณารมฺมณิกวิปสฺสนา ‘‘อุทยพฺพยญาณ’’นฺติ กถิตาฯ"

ตตฺถ กิญฺจาปิ อุปฺปาทาทิติวิธมฺปิ สงฺขต__ลกฺข__ณตาย อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ, ตถาปิ ชาติชราสุ ทิฏฺฐาสุ น ตถา อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ ยถา วยกฺขเณติ อาห ‘‘ภงฺโค นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏี’’ติ, อุตฺตมา โกฏิ ปริโยสานโกฏีติ อตฺโถฯ ยถา หิ ชราธมฺมํ, มรณธมฺมเมว จ ชายตีติ ชาติ อนิจฺจตาย อาทิ โกฏิ, ตถา ชาติธมฺมํ, มรณธมฺมเมว จ ชีรตีติ ชรา มชฺฌิมา โกฏิ, ชาติธมฺมํ, ชราธมฺมเมว จ ภิชฺชตีติ ภงฺโค ปรมา โกฏีติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสตีติ น กลาปโต สมฺมสนฺโต วิย ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.48) อนุมานวเสน, นาปิ อารทฺธวิปสฺสโก วิย อุทยคฺคหณปุพฺพกวยทสฺสนวเสน, อถ โข อุทยพฺพยญาณานุภาเวน ปจฺจกฺขโต อุปฏฺฐิเตสุ อุทยวเยสุ วุตฺตนเยน อุทยํ มุญฺจิตฺวา ภงฺคทสฺสนวเสเนว อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, เอวํ อนุปสฺสโต ปนสฺส นิจฺจคาหสฺส เลโสปิ นตฺถีติ อาห ‘‘โน นิจฺจโต’’ติฯ ตถา เหส นิจฺจสญฺญํ ปชหตีติ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ ‘‘อนิจฺจโต เอว อนุปสฺสตี’’ติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ เตน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน นิจฺจโต’’ติ วุตฺตํฯ น เจตฺถ ทุกฺขโต อนุปสฺสนาทินิวตฺตนมาสงฺกิตพฺพํ ปฏิโยคีนิวตฺตนปรตฺตา, เอว-การสฺส อุปริ เทสนารุฬฺหตฺตา จ ตาสํฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯอนิจฺจโต ตาว อนุปสฺสนา ภงฺคานุปสฺสกสฺส ยุตฺตา ‘‘ภงฺโค นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏี’’ติ, ทุกฺขาทิโต ปน กถนฺติ อาห ‘‘อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา’’ติอาทิฯ เอเตน ยํ อนิจฺจํ, ตํ เอกนฺตโต ทุกฺขํ อนตฺตา, ตโต จ น อภินนฺทนิยาทิรูปํฯ ตสฺมา อุปริ นิพฺพตฺเตตพฺพโต ญาณปริกมฺมตฺถญฺจ อิตราสมฺปิ ฉนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน อนุปสฺสตีติ ทสฺเสติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโตติอาทินา วิสุํ ทสฺสนกิจฺจํ นตฺถิ, ภงฺคทสฺสเนเนว สพฺพํ ทิฏฺฐํ โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ภงฺคานุปสฺสนาย มตฺถกปฺปตฺติยํ ยุตฺตํ, ตโต ปน ปุพฺพภาเค อเนกาการโวการา อนุปสฺสนา อิจฺฉิตพฺพาวฯ อญฺญถา ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสตี’’ติอาทิกา (ปฏิ. ม. 1.51) ปาฬิ, ‘‘อเนเกหิ อากาเรหิ ปุนปฺปุนํ ปสฺสตี’’ติ อาคตา ตสฺสา อฏฺฐกถา จ วิโรธิตา สิยาฯ ตเทว อนิจฺจโต ทิฏฺฐเมว สพฺพสงฺขารคตํฯน ตํ อภินนฺทิตพฺพนฺติ ตํ สงฺขารคตํ ตณฺหาทิฏฺฐาภินนฺทนวเสน ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ น อภินนฺทิตพฺพํฯ

สพฺพาปิ วิปสฺสนา __ลกฺข__ณตฺตยสมฺมสนกิจฺจาว , อิทมฺปิ ตเถวาติ วุตฺตํ ‘‘ตถกิจฺจตายา’’ติฯ อุปรีติ มคฺเคฯ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ สมฺโมสาทิปฏิปกฺขวิธมนโตฯ อิทานิ อนุโลมญาณสฺส ตทุภยกิจฺจานุโลมํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนุโลมญาณํ สจฺจปฏิจฺฉาทกโมหกฺขนฺธาทีนํ สาติสยํ วิธมเนน โลกิยญาเณสุ อุกฺกํสปริยนฺตคตํ, ตโต เอว เหฏฺฐา นิพฺพตฺติตอุทยพฺพยญาณาทีนมฺปิ กิจฺจํ ปฏิปกฺขทูรีภาเวน อตฺถโต สาเธนฺตเมว หุตฺวา ปวตฺตติ, ตถาปวตฺตมานญฺจ เตสํ กิจฺจํ อนุโลเมนฺตํ วิย โหตีติ อาห ‘‘อุทยพฺพยวนฺตานํ…เป.… ตถกิจฺจตาย อนุโลเมตี’’ติฯ ตตฺถ ‘‘ภยโต อุปฏฺฐิต’’นฺติ อิมินาปิ อารมฺมณสีเสน ญาณพฺยาปารเมว วทติ สปฺปฏิภยานํ สงฺขารานํ ยถาสภาวทสฺสนทีปนโตฯ เสเสสุ ปน สตฺตสุปิ ฐาเนสุ ญาณพฺยาปาโรว ทสฺสิโตฯ ยสฺมา เอตํ อนุโลมญาณํ อนิจฺจาทีสุ อญฺญตร__ลกฺข__ณวเสเนว สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนิจฺจ__ลกฺข__ณาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตตฺตา’’ติฯ ตาย ปฏิปตฺติยาติ ยา สา อนุโลมญาณสฺส ถูลถูลสจฺจปฏิจฺฉาทกสํกิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปตฺติ, ตายฯ น หิ อนุโลมญาเณ ตถา อนุปฺปนฺเน โคตฺรภุญาณํ นิพฺพานํ อาลมฺพิตุํ สกฺโกติ, โคตฺรภุญาเณ วา อนุปฺปนฺเน มคฺคญาณํ อุปฺปชฺชตีติฯวุตฺตมตฺถํ โอปมฺเมน ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อฏฺฐนฺนํ โวหาริกมหามตฺตานํ อคติคมนํ ปหาย ตํตํวินิจฺฉยกรณํ วิย อฏฺฐนฺนํ ญาณานํ ยถาสกํ ปฏิปกฺขํ ปหาย สงฺขาเรสุ อุทยพฺพยาทิปฏิปตฺติ, รญฺโญ มชฺฌตฺตภาโว วิย อนุโลมญาณสฺส ปุริมปจฺฉิมธมฺมโกฏฺฐาสสฺส อนุกูลตาฯ เตเนวาติ เหฏฺฐิมญาณานํ อนุโลมนมุเขน อุปริโพธิปกฺขิยานํ อนุโลมนโตเยวฯ สจฺจานุโลมิกนฺติ วุจฺจติ มคฺคสจฺจสฺส อนุโลมิกตฺตาฯอนุโลมญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

อโมหสฺส ปาริปูริยา อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิเวโก สมฺปชฺชตี’’ติ ปาฐสฺส ติเปฏเก วุตฺตภาโว ทสฺสิโตฯ โส จ ปาโฐ เปฏโกปเทเส (262-ปิฏฺเฐ) ‘‘ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา วิวิตฺโต โหติ กาเมหี’’ติอาทินา ทิสฺสติฯยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (1, 258-ปิฏฺเฐ) ‘‘อยมฺปิ โข ภิกฺขเว อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต’’ติอาทิกา ปาฬิ มหาวคฺคสํยุตฺตกโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิฯยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (1, 272-ปิฏฺเฐ) ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต’’ติอาทิ ปาฬิ จ (1, 273-ปิฏฺเฐ) กกจูปมปาฬิ จ ปฏิสมฺภิทามคฺคโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิฯยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (2, 69-ปิฏฺเฐ) ‘‘กตมา จินฺตามยา ปญฺญา’’ติอาทิกา จ ปาฬิ ‘‘ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺล’’นฺติอาทิกา จ ปาฬิ (2, 71-ปิฏฺเฐ) ‘‘ทุกฺเข ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิกา จ ปาฬิ อภิธมฺมวิภงฺคโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิฯ สพฺพาปิ จ ตตฺถ วุตฺตา เอกวิธทุวิธาทิปญฺญาปเภทกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตกถาย เยภุยฺเยน สมานาเยวฯ‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุปสฺสติ;ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ [วิสุทฺธิ. 2.436; ธ. ส. อฏฺฐ. 596]] –อยมฺปิ คาถา วิมุตฺติมคฺเคปิ อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตภาเวเนว ทสฺสิตาฯ อูกาสิรสมูปมนฺติ ปทํ ปน อูกาสมูปมนฺติ ตตฺถ ทิสฺสติ, ตญฺจ ปรมฺปรเลขกานํ ปมาทเลขมตฺตเมว สิยาฯจตูสุ สจฺเจสุ วิสุทฺธิมคฺเค วิย วจนตฺถโต __ลกฺข__ณโต อนูนาธิกโต กมโต อนฺโตคธานํ ปเภทโต อุปมาโต จ วินิจฺฉโย ทสฺสิโต, โส จ เยภุยฺเยน วิสุทฺธิมคฺเคน [วิสุทฺธิ. 2.530]] สมาโนเยวฯยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (2, 242-245) สมฺมสนญาณกถายํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อตีตาทิเอกาทสวิเธน จ อนิจฺจาทิ__ลกฺข__ณตฺตเยน จ วิสุํ วิสุํ สมฺมสนนโย ทสฺสิโต, ตเถว ตตฺถปิฯ จกฺขาทิชรามรณปริโยสาเนสุ ปน ธมฺเมสุ ธมฺมวิจารปริโยสานานํ สฏฺฐิยา เอว ธมฺมานํ อนิจฺจาทิ__ลกฺข__ณตฺตเยน สมฺมสนนโย ตตฺถ ทสฺสิโตฯ

สีลนิทฺเทโสกามธาตุสมติกฺกมนุปาโย ฯ ปญฺญาย สพฺพภวสมติกฺกมนุปาโย ฯสีเลน จ ตทงฺคปฺปหานวเสน กิเลสปฺปหานํ ปกาสิตํ โหติ ฯ สมาธินาวิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน ฯ ปญฺญาย สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน ฯ ตถาสีเลน กิเลสานํ วีติกฺกมปฏิปกฺโข ปกาสิโต โหติ ฯ สมาธินาปริยุฏฺฐานปฏิปกฺโข ฯ ปญฺญาย อนุสยปฏิปกฺโข ฯ สีเลน จทุจฺจริตสงฺกิเลสวิโสธนํ ปกาสิตํ โหติ ฯ สมาธินา ตณฺหาสงฺกิเลส-วิโสธนํ ฯ ปญฺญาย ทิฏฺฐิสงฺกิเลสวิโสธนํ ฯ ตถา สีเลนโสตาปนฺนสกทาคามิภาวสฺส การณํ ปกาสิตํ โหติ ฯ สมาธินาอนาคามิภาวสฺส ฯ ปญฺญาย อรหตฺตสฺส ฯ โสตาปนฺโน หิ สีเลสุปริปูรีการีติ วุตฺโต ฯ ตถา สกทาคามี ฯ อนาคามี ปน สมาธิสฺมึปริปูรีการี อรหา ปน ปญฺญาย ปริปูรีการีติ ฯ เอวํ เอตฺตาวตาติสฺโส สิกฺขา ติวิธกลฺยาณํ สาสนํ เตวิชฺชตาทีนํ อุปนิสฺสโยอนฺตทฺวยวชฺชนมชฺฌิมปฏิปตฺติเสวนานิ อปายาทิสมติกฺกมนุปาโยตีหากาเรหิ กิเลสปฺปหานํ วีติกฺกมาทีนํ ปฏิปกฺโข สงฺกิเลสตฺตยวิโสธนํโสตาปนฺนาทิภาวสฺส จ การณนฺติ อิเม นว อญฺเญ จ เอวรูปาคุณตฺติกา ปกาสิตา โหนฺติ ฯ สีลนิทฺเทโส เอวํ อเนกคุณสงฺคาหเกน สีลสมาธิปญฺญามุเขน เทสิโตปิปเนส วิสุทฺธิมคฺโค อติสงฺเขปเทสิโตเยว โหติ ตสฺมา นาลํ สพฺเพสํอุปการายาติ วิตฺถารมสฺส ทสฺเสตุํ สีลํ ตาว อารพฺภ อิทํ ปญฺหากมฺมํโหติ กึ สีลํ เกนฏฺเฐน สีลํ กานสฺส __ลกฺข__ณรสปจฺจุปฏฺฐาน-

กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทโสภิภูตสฺส หิ ทุกฺขาปฏิปทา โหติ อนภิภูตสฺส สุขา ฯ อวิชฺชา-ภิภูตสฺส จ ทนฺธาภิญฺญา โหติ อนภิภูตสฺส ขิปฺปา ฯ โย จสมเถ อกตาธิกาโร ตสฺส ทุกฺขาปฏิปทา โหติ กตาธิการสฺสสุขา ฯ โย ปน วิปสฺสนาย อกตาธิกาโร โหติ ตสฺส ทนฺธา-ภิญฺญา โหติ กตาธิการสฺส ขิปฺปา ฯ กิเลสินฺทฺริยวเสน จาปิเอตาสํ ปเภโท เวทิตพฺโพ ฯ ติพฺพกิเลสสฺส หิ มุทินฺทฺริยสฺสทุกฺขาปฏิปทา โหติ ทนฺธา จ อภิญฺญา ติกฺขินฺทฺริยสฺส ปนขิปฺปาภิญฺญา ฯ มนฺทกิเลสสฺส จ มุทินฺทฺริยสฺส สุขาปฏิปทา โหติทนฺธา จ อภิญฺญา ติกฺขินฺทฺริยสฺส ปน ขิปฺปา อภิญฺญาติ ฯอิติ อิมาสุ ปฏิปทาภิญฺญาสุ โย ปุคฺคโล ทุกฺขาย ปฏิปทายทนฺธาย จ อภิญฺญาย สมาธึ ปาปุณาติ ตสฺส โส สมาธิทุกฺขาปฏิปโท ทนฺธาภิญฺโญติ วุจฺจติ ฯ เอส นโย เสสตฺตเยปีติ ฯเอวํ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาทิวเสน จตุพฺพิโธ ฯ ทุติยจตุกฺเก ฯ อตฺถิ สมาธิ ปริตฺโต ปริตฺตารมฺมโณ อตฺถิปริตฺโต อปฺปมาณารมฺมโณ อตฺถิ อปฺปมาโณ ปริตฺตารมฺมโณอตฺถิ อปฺปมาโณ อปฺปมาณารมฺมโณติ ฯ ตตฺถ โย สมาธิอปฺปคุโณ อุปริชฺฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ อยํ ปริตฺโตโย ปน อวฑฺฒิเต อารมฺมเณ ปวตฺโต อยํ ปริตฺตารมฺมโณ ฯโย ปคุโณ สุภาวิโต อุปริชฺฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติอยํ อปฺปมาโณ โย จ วฑฺฒิเต อารมฺมเณ ปวตฺโต อยํอปฺปมาณารมฺมโณ ฯ วุตฺต__ลกฺข__ณโวมิสฺสกตาย ปน โวมิสฺสกนโย

วิสุทฺธิมคฺเคอาทิ อาทิสฺส กตี __ลกฺข__ณานิ อาทิสฺส ตีณิ __ลกฺข__ณานิ โยตสฺส ปริปนฺโถ ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํสมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ยญฺจปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ ยญฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํสมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ ยญฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ__ลกฺข__ณานิ เตน วุจฺจติ ปฐมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณญฺเจว โหติติ__ลกฺข__ณสมฺปนฺนญฺจาติ ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌมชฺฌสฺส กติ __ลกฺข__ณานิ มชฺฌสฺส ตีณิ __ลกฺข__ณานิ วิสุทฺธํจิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ เอกตฺตุปฏฺฐานํอชฺฌุเปกฺขติ ยญฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ ยญฺจ สมถ-ปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ ยญฺจ เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ ปฐมสฺสฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ__ลกฺข__ณานิ เตน วุจฺจติ ปฐมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณญฺเจว โหติติ__ลกฺข__ณสมฺปนฺนญฺจาติ ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํปริโยสานสฺส กตี __ลกฺข__ณานิ ปริโยสานสฺส จตฺตาริ __ลกฺข__ณานิตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา อินฺทฺริยานํเอกรสฏฺเฐน สมฺปหํสนา ตทุปควิริยวาหนฏฺเฐน สมฺปหํสนาอาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนา ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ __ลกฺข__ณานิ เตน วุจฺจติ ปฐมํฌานํ ปริโยสานกลฺยาณญฺเจว โหติ จตุ__ลกฺข__ณสมฺปนฺนญฺจาติ1 ฯ1. ขุ. ป. 31/252 ฯ

วิสุทฺธิมคฺเคเอวมาคตา สพฺพปจฺจนีกปริสุทฺธา ปจฺจนีกวูปสมเนปิ อพฺยาปารภูตาอุเปกฺขา อยํ ปริสุทฺธุเปกฺขา นาม ฯ ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา จ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา จ โพชฺฌงฺคุเปกฺขาจ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ ฌานุเปกฺขา จ ปริสุทฺธุเปกฺขา จ อตฺถโตเอกา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ ฯ เตน เตน อวตฺถาเภเทน ปนสฺสาอยํ เภโท เอกสฺสาปิ สโต สตฺตสฺส กุมารยุวตฺเถรเสนาปติราชา-ทิวเสน เภโท วิย ตสฺมา ตาสุ ยตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา น ตตฺถโพชฺฌงฺคุเปกฺขาทโย ยตฺถ วา ปน โพชฺฌงฺคุเปกฺขา น ตตฺถฉฬงฺคุเปกฺขาทโย โหนฺตีติ เวทิตพฺพา ฯ ยถา เจตาสํ อตฺถโตเอกีภาโว เอวํ สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนูเปกฺขานมฺปิ ฯ ปญฺญาเอว หิสา กิจฺจวเสน ทฺวิธา ภินฺนา ฯ ยถา หิ ปุริสสฺส สายํ เคหํปวิฏฺฐํ สปฺปํ อชปททณฺฑํ คเหตฺวา ปริเยสมานสฺส ตํ ถุสโกฏฺฐเกนิปนฺนํ ทิสฺวา สปฺโป นุโข โนติ อวโลเกนฺตสฺส โสวตฺถิ-กตฺตยํ ทิสฺวา นิพฺเพมติกสฺส สปฺโป น สปฺโปติ วิจินเนมชฺฌตฺตตา โหติ เอวเมว ยา อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาญาเณน__ลกฺข__ณตฺตเย ทิฏฺเฐ สงฺขารานํ อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตตาอุปฺปชฺชติ อยํ วิปสฺสนูเปกฺขา นาม ฯ ยถา ปน ตสฺสปุริสสฺส อชปททณฺเฑน คาฬฺหํ สปฺปํ คเหตฺวา กินฺตาหํ อิมํสปฺปํ อวิเหเฐนฺโต อตฺตานญฺจ อิมินา อฑํสาเปนฺโต มุญฺเจยฺยนฺติมุญฺจนาการเมว ปริเยสโต คหเณ มชฺฌตฺตตา โหติ เอวเมวยา __ลกฺข__ณตฺตยสฺส ทิฏฺฐตฺตา อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต

ปฐวีกสิณนิทฺเทโสสงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตตา อยํ สงฺขารุเปกฺขา นาม ฯ อิติวิปสฺสนูเปกฺขาย สิทฺธาย สงฺขารุเปกฺขาปิ สิทฺธาว โหติ ฯอิมินา ปเนสา วิจินนคฺคหเณสุ มชฺฌตฺตสงฺขาเตน1 กิจฺเจน ทฺวิธาภินฺนาติ ฯ วิริยุเปกฺขา ปน เวทนูเปกฺขา จ อญฺญมญฺญญฺจอวเสสาหิ จ อตฺถโต ภินฺนาเอวาติ ฯ อิติ อิมาสุ อุเปกฺขาสุ ฌานุเปกฺขา อิธ อธิปฺเปตา ฯสา มชฺฌตฺต__ลกฺข__ณา อนาโภครสา อพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานาปีติวิราคปทฏฺฐานาติ ฯ เอตฺถาห นนุ จายํ อตฺถโตตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ สา จ ปฐมทุติยชฺฌาเนสุปิ อตถิตสฺมา ตตฺราปิ อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา สากสฺมา น วุตฺตาติ ฯ อปริพฺยตฺตกิจฺจโต ฯ อปริพฺยตฺตํ หิ ตสฺมาตตฺถ กิจฺจํ วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตา ฯ อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิอนภิภูตตฺตา อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา ตสฺมาวุตฺตาติ ฯ นิฏฺฐิตา อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอตสฺส สพฺพโสอตฺถวณฺณนา ฯ อิทานิ สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ ฯ สรตีติ สโต ฯ สมฺมาปชานาตีติ สมฺปชาโน ฯ ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ วุตฺตํ ฯตตฺถ สรณ __ลกฺข__ณา สติ อปมฺมุสฺสนรสา2 อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา ฯอสมฺโมห__ลกฺข__ณํ สมฺปชญฺญํ ตีรณรสํ ปวิจยปจฺจุปฏฺฐานํ ฯตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชญฺญํ ปุริมชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ มุฏฺฐสฺ-สติสฺส หิ อสมฺปชานสฺส อุปจารมตฺตมฺปิ น สมฺปชฺชติ ปเคว1. ยุ. มชฺฌตฺตตาสงฺขาเตน ฯ 2. ยุ. อสมฺมุสฺสนรสา ฯ

ปฐวีกสิณนิทฺเทโสปฏฺฐเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ ปกาเสนฺติ ปสํสนฺตีติอธิปฺปาโย กินฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ ตํ ตติยํฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา ฯกสฺมา ปเนตํ เต เอวํ ปสํสนฺตีติ ฯ ปสํสารหโต ฯ อยํ หิยสฺมา อติมธุรสุเข สุขปารมิปฺปตฺเตปิ ตติยชฺฌาเน อุเปกฺขโก นตตฺถ สุขาภิสงฺเคน อากฑฺฒิยติ ยถา จ ปีติ น อุปฺปชฺชติเอวํ อุปฏฺฐิตสฺสติตาย สติมา ยสฺมา จ อริยกนฺตํ อริยชนเสวิตเมวจ อสงฺกิลิฏฺฐํ สุขํ นามกาเยน ปฏิสํเวเทติ ตสฺมา ปสํสารโหโหติ ฯ อิติ ปสํสารหโต นํ อริยา เต เอวํ ปสํสารหเหตุภูเตคุเณ ปกาเสนฺตา อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอวํ ปสํสนฺตีติเวทิตพฺพํ ฯ ตติยนฺติ คณนานุปุพฺพตา ตติยํ ฯ อิทํ ตติยํสมาปชฺชตีติปิ ตติยํ ฯ ยํ ปน วุตฺตํ เอกงฺควิปฺปหีนํ ทฺวงฺคสมนฺนาคตนฺติ เอตฺถ ฯปีติยา ปหานวเสน เอกงฺควิปฺปหีนตา เวทิตพฺพา ฯ สา ปเนสาทุติยชฺฌานสฺส วิตกฺกวิจารา วิย อปฺปนากฺขเณเยว ปหียติ เตนสฺสสา ปหานงฺคนฺติ วุจฺจติ ฯ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํอุปฺปตฺติวเสน ทฺวงฺคสมนฺนาคตตา เวทิตพฺพา ฯ ตสฺมา ยํ วิภงฺเคฌานนฺติ อุเปกฺขา สติสมฺปชญฺญํ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ1 วุตฺตํตํ สปริกฺขารํ ฌานํ ทสฺเสตุํ ปริยาเยน วุตฺตํ ฯ ฐเปตฺวา ปนอุเปกฺขาสติสมฺปชญฺญานิ นิปฺปริยาเยน อุปนิชฺฌาน__ลกฺข__ณปฺปตฺตานํ1. อภิ. วิ. 35/351 ฯ

วิสุทฺธิมคฺเคสรีรปฺปเทเสสุ มํสุปจยราคิโน สปฺปายํ วิกฺขิตฺตกํ องฺคปจฺจงฺคานํวิกฺเขปปฺปกาสนโต องฺคปจฺจงฺคลีลาราคิโน สปฺปายํ หตวิกฺขิตฺตกํสรีรสงฺฆาฏเภทวิการปฺปกาสนโต สรีรสงฺฆาฏสมฺปตฺติราคิโน สปฺปายํโลหิตกํ โลหิตมกฺขิตปฏิกูลภาวปฺปกาสนโต อลงฺการชนิตโสภาราคิโนสปฺปายํ ปุฬุวกํ กายสฺส อเนกกิมิกุลสาธารณภาวปฺปกาสนโตกาเย มมตฺตราคิโน สปฺปายํ อฏฺฐิกํ สรีรฏฺฐีนํ ปฏิกูลภาวปฺปกาสนโต ทนฺตสมฺปตฺติราคิโน สปฺปายนฺติ เอวํ ราคจริตเภทวเสนาปิทสธา อสุภปฺปเภโท วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ ฯ ยสฺมา ปน ทสวิเธปิ เอตสฺมึ อสุเภ เสยฺยถาปิ นามอปริสณฺฐิตชลาย สีฆโสตาย นทิยา อริตฺตพเลเนว นาวา ติฏฺฐติวินา อริตฺเตน น สกฺกา ฐเปตุํ เอวเมว ทุพฺพลตฺตา อารมฺมณสฺสวิตกฺกพเลเนว จิตฺตํ เอกคฺคํ หุตฺวา ติฏฺฐติ วินา วิตกฺเกนน สกฺกา ฐเปตุํ ตสฺมา ปฐมชฺฌานเมเวตฺถ โหติ นทุติยาทีนิ ฯ ปฏิกูเลปิ เจตสฺมึ อารมฺมเณ อทฺธา อิมายปฏิปทาย ชรามรณมฺหา ปริมุจฺจิสฺสามีติ เอวํ อานิสํสทสฺสาวิตาย เจวนีวรณสนฺตาปปฺปหาเนน จ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ พหหทานิเวตฺตนํ1 ลภิสฺสามีติ อานิสํสทสฺสาวิโน ปุปฺผจฺฉฑฺฑกสฺส คูถราสิมฺหิวิย อุสฺสนฺนพฺยาธิทุกฺขสฺส โรคิโน วมนวิเรจนปฺปวตฺติยํ วิย จ ฯ ทสวิธมฺปิ เจตํ อสุภํ __ลกฺข__ณโต เอกเมว โหติ ฯทสวิธสฺสาปิ เหตสฺส อสุจิ ทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกูลภาโวเยว __ลกฺข__ณํ ฯตเทตํ อิมินา __ลกฺข__เณน น เกวลํ มตสรีเร ทนฺตฏฺฐิกทสฺสาวิโน1. เวตนนฺติปิ ฯ

พฺรหฺมวิหารนิทฺเทโส __ลกฺข__ณาทิโต ปเนตฺถ ฯ หิตาการปฺปวตฺติ__ลกฺข__ณา เมตฺตาหิตุปสํหารรสา อาฆาตวินยปจฺจุปฏฺฐานา สตฺตานํ มนาปภาว-ทสฺสนปทฏฺฐานา พฺยาปาทุปสโม เอติสฺสา สมฺปตฺติ สิเนหสมฺภโววิปตฺติ ฯ ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติ__ลกฺข__ณา กรุณา ปรทุกฺขา-สหนรสา อวิหึสาปจฺจุปฏฺฐานา ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสน-ปทฏฺฐานา วิหึสูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ โสกสมฺภโว วิปตฺติ ฯปโมทน__ลกฺข__ณา มุทิตา อนิสฺสายนรสา อรติวิฆาต ปจฺจุปฏฺฐานาสตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺฐานา อรติวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติปหาสสมฺภโว วิปตฺติ ฯ สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติ__ลกฺข__ณาอุเปกฺขา สตฺเตสุ สมภาวทสฺสนรสา ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺฐานากมฺมสฺสกา สตฺตา เต กมฺมสฺส1 รุจิยา สุขิตา วา ภวิสฺสนฺติ ทุกฺขโตวา มุจฺจิสฺสนฺติ ปตฺตสมฺปตฺติโต วา น ปริหายิสฺสนฺตีติ เอวํปวตฺตกมฺมสฺสกตาทสฺสนปทฏฺฐานา ปฏิฆานุนยวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติเคหสิตาย อญฺญาณุเปกฺขาย สมฺภโว วิปตฺติ ฯ จตุนฺนมฺปิ ปเนเตสํ พฺรหฺมวิหารานํ วิปสฺสนาสุขญฺเจว ภว-สมฺปตฺติ จ สาธารณปฺปโยชนํ พฺยาปาทาทิปฏิฆาโต อาเวณิกํ ฯพฺยาปาทปฏิฆาตปฺปโยชนา เหตฺถ เมตฺตา อหึสาอรติราคปฏิฆาตปฺ-ปโยชนา อิตรา ฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ นิสฺสรณญฺเหตํ อาวุโสพฺยาปาทสฺส ยทิทํ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ นิสฺสรณญฺเหตํ อาวุโสวิเหสาย ยทิทํ กรุณา เจโตวิมุตฺติ นิสฺสรณญฺเหตํ อาวุโส1. ม. ยุ. กสฺส ฯ

วิสุทฺธิมคฺเคปริปาจนากาโร เตโชธาตูติ เอวํ เตโชโกฏฺฐาเสสุ มนสิกาโรปวตฺเตตพฺโพ ฯ ตโต อุทฺธงฺคเม วาเต อุทฺธงฺคมวเสน ปริคฺคเหตฺวา อโธคเมอโธคมวเสน กุจฺฉิสเย กุจฺฉิสยวเสน โกฏฺฐาสเย โกฏฺฐาสยวเสนองฺคมงฺคานุสาริโน องฺคมงฺคานุสารวเสน อสฺสาสปสฺสาเส อสฺสาส-ปสฺสาสวเสน ปริคฺคเหตฺวา อุทฺธงฺคมา วาตา นาม อิมสฺมึสรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโตวิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตูติ อโธคมา วาตา นาม กุจฺฉิสยาวาตา นาม โกฏฺฐาสยา วาตา นาม องฺคมงฺคานุสาริโน วาตานาม อสฺสาสปสฺสาสา วาตา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโกโกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโรวาโยธาตูติ เอวํ วาโยโกฏฺฐาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ ฯตสฺเสวํ ปวตฺตมนสิการสฺส ธาตุโย ปากฏา โหนฺติ ฯ ตา ปุนปฺปุนํอาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติ ฯ ยสฺส ปน เอวํ ภาวยโต กมฺมฏฺฐานํ น อิชฺฌติ เตนส__ลกฺข__ณสงฺเขปโต ภาเวตพฺพํ ฯ กถํ ฯ วีสติยา โกฏฺฐาเสสุ ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปฐวีธาตูติ ววฏฺฐ-เปตพฺพํ ฯ ตตฺเถว อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติ ปริปาจน__ลกฺข__ณํเตโชธาตูติ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติ ฯ ทฺวาทสสุ โกฏฺฐาเสสุอาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติ ววฏฺฐเปตพฺพํ ฯ ตตฺเถว ปริปาจน__ลกฺข__ณํเตโชธาตูติ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติ ถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปฐวีธาตูติ ฯ

สมาธินิทฺเทโสจตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติ ววฏฺฐเปตพฺพํ ฯเตน อวินิพฺภุตฺตํ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติ ถทฺธ__ลกฺข__ณํปฐวีธาตูติ อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติ ฯ ฉสุ โกฏฺฐาเสสุวิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโยธาตูติ ววฏฺฐเปตพฺพํ ฯ ตตฺเถว ถทฺธ__ลกฺข__ณํปฐวีธาตูติ อาพนฺธน__ลกฺข__ณํ อาโปธาตูติ ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโช-ธาตูติ ฯ ตสฺเสวํ ววฏฺฐาปยโต ธาตุโย ปากฏา โหนฺติ ฯ ตาปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติ ฯ ยสฺส ปน เอวมฺปิ ภาวยโต กมฺมฏฺฐานํ น อิชฺฌติ เตนส__ลกฺข__ณวิภตฺติโต ภาเวตพฺพํ ฯ กถํ ฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เกสาทโย ปริคฺคเหตฺวา เกสมฺหิถทฺธ__ลกฺข__ณํ ปฐวีธาตูติ ววฏฺฐเปตพฺพํ ฯ ตตฺเถว อาพนฺธน__ลกฺข__ณํอาโปธาตูติ ปริปาจน__ลกฺข__ณํ เตโชธาตูติ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณํ วาโย-ธาตูติ ฯ เอวํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ เอเกกสฺมึ โกฏฺฐาเส จตสฺโสจตสฺโส ธาตุโย ววฏฺฐาเปตพฺพา ฯ ตสฺเสวํ ววฏฺฐาปยโต ธาตุโยปากฏา โหนฺติ ฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนวอุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติ ฯ อปิจ โข ปน วจนฏฺฐโต กลาปโต จุณฺณโต __ลกฺข__ณาทิโตสมุฏฺฐานโต นานตฺเตกตฺตโต วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโต สภาควิสภาคโตอชฺฌตฺติกพาหิรวิเสสโต สงฺคหโต ปจฺจยโต อสมนฺนาหารโตปจฺจยวิภาคโตติ อิเมหิปิ อากาเรหิ ธาตุโย มนสิกาตพฺพา ฯ ตตฺถ วจนฏฺฐโต มนสิกโรนฺเตน ปตฺถฏตฺตา ปฐวี อปฺโปติ

ขนฺธนิทฺเทโสเวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ ฯตตฺถ ยงฺกิญฺจิ สีตาทีหิ รุปฺปน__ลกฺข__ณํ ธมฺมชาตํ สพฺพนฺตํ เอกโตกตฺวา รูปกฺขนฺโธติ เวทิตพฺพํ ฯ ตเทตํ รุปฺปน__ลกฺข__เณน เอกวิธมฺปิภูโตปาทายเภทโต ทุพฺพิธํ ฯ ตตฺถ ภูตรูปํ จตุพฺพิธํ ปฐวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุวาโยธาตูติ ฯ ตาสํ __ลกฺข__ณรสปจฺจุปฏฺฐานานิ จตุธาตุววฏฺฐาเนวุตฺตานิ ฯ ปทฏฺฐานโต ปน ตา สพฺพาปิ อวเสสธาตุตฺตย-ปทฏฺฐานา ฯ อุปาทายรูปํ จตุวีสติวิธํ จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย รูปํสทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ หทยวตฺถุกายวิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติ อากาสธาตุ รูปสฺส ลหุตา รูปสฺสมุทุตา รูปสฺส กมฺมญฺญตา รูปสฺส อุปจโย รูปสฺส สนฺตติ รูปสฺสชรตา รูปสฺส อนิจฺจตา กวฬิงฺกาโร อาหาโรติ ฯ ตตฺถ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ ทฏฺฐุกามตานิทาน-กมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ วา จกฺขุ รูเปสุ อาวิญฺฉนรสํจกฺขุ-วิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูต-ปทฏฺฐานํ ฯ สทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ วา โสตํ สทฺเทสุ อาวิญฺฉนรสํโสตวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ โสตุกามตานิทานกมฺมช-ภูตปทฏฺฐานํ ฯ คนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ ฆายิตุกามตา-นิทาน กมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณํ วา ฆานํ คนฺเธสุ อาวิญฺฉน รสํ

วิสุทฺธิมคฺเคฆานวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ ฆายิตุกามตานิทานกมฺมช-ภูต- ปทฏฺฐานํ ฯ รสาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณา สายิตุกามตา-นิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__ณา วา ชิวฺหา รเสสุ อาวิญฺฉน-รสา ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานา สายิตุกามตานิทาน-กมฺมชภูตปทฏฺฐานา ฯ โผฏฺฐพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาท__ลกฺข__โณ ผุสิตุ-กามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาท__ลกฺข__โณ วา กาโย โผฏฺฐพฺเพสุอาวิญฺฉนรโส กายวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐาโน ผุสิตุ-กามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐาโน ฯ เกจิ ปน เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ วายุปฐวี-อาปาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท โสตฆานชิวฺหา กาโย สพฺเพสนฺติวทนฺติ ฯ อปเร เตชาธิกานํ ปสาโท จกฺขุ วิวรวายุอาป-ปฐวาธิกานํ โสตฆานชิวฺหากายาติ วทนฺติ ฯ เต วตฺตพฺพา สุตฺตํอาหรถาติ ฯ อทฺธา สุตฺตเมว น ทกฺขิสฺสนฺติ ฯ เกจิ ปเนตฺถเตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคฺคยฺหภาวโตติ การณํ วทนฺติ ฯ เตวตฺตพฺพา โก ปเนวมาห รูปาทโย เตชาทีนํ คุณาติ อวินิพฺโภค-วุตฺตีสุ หิ ภูเตสุ อยํ อิมสฺส คุโณ อยํ อิมสฺส คุโณติ นลพฺภา วตฺตุนฺติ ฯ อถาปิ วเทยฺยุํ ยถา เตสุ เตสุ สมฺภาเรสุตสฺส ตสฺส ภูตสฺส อธิกตาย ปฐวีอาทีนํ สนฺธารณาทีนิ กิจฺจานิอิจฺฉถ เอวํ เตชาทิอธิเกสุ สมฺภาเรสุ รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโตอิจฺฉิตพฺพเมตํ รูปาทโย เตสํ คุณาติ ฯ เต วตฺตพฺพา อิจฺเฉยฺยามยทิ อาปาธิกสฺส อาสวสฺส คนฺธโต ปฐวีอธิเก กปฺปาเส คนฺโธ

ขนฺธนิทฺเทโสปทฏฺฐานํ ฯ ยถา เจตํ ตถา สพฺพานิปิ อุปาทายรูปานิ ฯ ยตฺถปน วิเสโส อตฺถิ ตตฺถ วกฺขาม ฯ ตยิทํ นีลํ ปีตกนฺติอาทิวเสนอเนกวิธํ ฯ โสตปฏิหนน__ลกฺข__โณ สทฺโท โสตวิญฺญาณสฺส วิสย-ภาวรโส ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโน เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโทติ-อาทินา นเยน อเนกวิโธ ฯ ฆานปฏิหนน__ลกฺข__โณ คนฺโธ ฆาน-วิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโน มูลคนฺโธสารคนฺโธติอาทินา นเยน อเนกวิโธ ฯ ชิวฺหาปฏิหนน__ลกฺข__โณรโส ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโนมูลรโส ขนฺธรโสติอาทินา นเยน อเนกวิโธ ฯ อิตฺถีภาว__ลกฺข__ณํ อิตฺถินฺทฺริยํ อิตฺถีติ ปกาสน รสํ อิตฺถีลิงฺค-นิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ กรณภาวปจฺจุปฏฺฐานํ ฯ ปุริสภาว__ลกฺข__ณํปุริสินฺทฺริยํ ปุริโสติ ปกาสนรสํ ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ กรณ-ภาวปจฺจุปฏฺฐานํ ฯ ตทุภยมฺปิ กายปฺปสาโท วิย สกลสรีรํ พฺยาปกเมวน จ กายปฺปสาเทน ฐิโตกาเส ฐิตนฺติ วา อฏฺฐิโตกาเส ฐิตนฺติ วาวตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ รูปรสาทโย วิย อญฺญมญฺญํ สงฺกโร นตฺถิ ฯ สหชรูปานุปาลน__ลกฺข__ณํ ชีวิตินฺทฺริยํ เตสํ ปวตฺตนรสํ เตสํเยว-ฐปน ปจฺจุปฏฺฐานํ ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺฐานํ ฯ สนฺเตปิ จ อนุปาลน-__ลกฺข__ณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ สหชรูปานิ อนุปาเลติอุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติธาตี วิย กุมารํ สยํ ปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ นิยามโกวิย น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตติ อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานํ จ

วิสุทฺธิมคฺเคกมฺมญฺญตาติ เอวเมตาสํ วิเสโส เวทิตพฺโพ ฯ อาจย__ลกฺข__โณ รูปสฺส อุปจโย ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปน-รโส นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺฐาโน ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วาอุปจิตรูปปทฏฺฐาโน ฯ ปวตฺติ__ลกฺข__ณา รูปสฺส สนฺตติ อนุปฺป-พนฺธนรสา อนุปฺปจฺเฉทปจฺจุปฏฺฐานา อนุปฺปพนฺธนกรูปปทฏฺฐานา ฯอุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสวาธิวจนํ ฯ อาการนานตฺตโต ปน เวเนยฺย-วเสน จ อุปจโย สนฺตตีติ อุทฺเทสเทสนา กตา ฯ ยสฺมา ปเนตฺถอตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ ตสฺมา อิเมสํ ปทานํ นิทฺเทเส โยอายตนานํ อาจโย โส รูปสฺส อุปจโย โย รูปสฺส อุปจโยสา รูปสฺส สนฺตตีติ1 วุตฺตํ ฯ อฏฺฐกถายมฺปิ อาจโย นามนิพฺพตฺติ อุปจโย นาม วฑฺฒิ สนฺตติ นาม ปวตฺตีติ วตฺวานทีตีเร ขตกูปสฺมึ หิ อุทกุคฺคมนกาโล วิย อาจโย นิพฺพตฺติปริปุณฺณกาโล วิย อุปจโย วฑฺฒิ อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิยสนฺตติ ปวตฺตีติ อุปมา กตา ฯ อุปมาวสาเน จ เอวํ กึ กถิตํโหติ ฯ อายตเนน อาจโย กถิโต อาจเยน อายตนํ กถิตนฺติวุตฺตํ ฯ ตสฺมา ยา รูปานํ ปฐมาภินิพฺพตฺติ สา อาจโย ยาเตสํ อุปริ อญฺเญสํ นิพฺพตฺตมานานํ นิพฺพตฺติ สา วฑฺฒิอากาเรนอุปฏฺฐานโต อุปจโย ยา เตสมฺปิ อุปริ ปุนปฺปุนํ อญฺเญสํนิพฺพตฺตมานานํ นิพฺพตฺติ สา อนุปฺปพนฺธากาเรน อุปฏฺฐานโตสนฺตตีติ จ ปวุจฺจตีติ เวทิตพฺพา ฯ รูปปริปาก__ลกฺข__ณา รูปสฺส ชรตา1. อภิ. สํ. 34/226 ฯ

วิสุทฺธิมคฺเคกิจฺจา เทฺว มโนวิญฺญาณธาตุโย จาติ อฏฺฐวิธํ ฯ ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานน__ลกฺข__ณํ จกฺขุวิญฺญาณํ รูปมตฺตารมฺมณรสํ รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานํ รูปารมฺมณาย กิริยมโนธาตุยา อปคมปทฏฺฐานํ ฯ โสตาทิ-สนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานน__ลกฺข__ณานิ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิสทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ สทฺทาทิอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานานิ สทฺทาทิ-อารมฺมณานํ กิริยมโนธาตูนํ อปคมปทฏฺฐานานิ ฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํอนนฺตรํ รูปาทิวิชานน__ลกฺข__ณา มโนธาตุ รูปาทิสมฺปฏิจฺฉน รสาตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา จกฺขุวิญฺญาณาทิอปคมปทฏฺฐานา ฯ อเหตุก-วิปากานนฺตรํ ฉฬารมฺมณวิชานน__ลกฺข__ณา ทุวิธาปิ สนฺตีรณาทิกิจฺจามโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณาทิรสา ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา หทย-วตฺถุปทฏฺฐานา ฯ โสมนสฺสุเปกฺขาโยคโต ปน ทฺวิปญฺจฏฺฐานเภทโตจ ตสฺสา เภโท ฯ เอตาสุ หิ เอกา เอกนฺตมิฏฺฐารมฺมเณ ปวตฺติสภาวโตโสมนสฺสสมฺปยุตฺตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปญฺจทฺวาเรเจว ชวนาวสาเน จ ปวตฺตนโต ทฺวิฏฺฐานา โหติ เอกาอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปวตฺติสภาวโต อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา หุตฺวาสนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนโต ปญฺจฏฺฐานาโหติ ฯ อฏฺฐวิธมฺปิ เจตํ อเหตุกวิปากวิญฺญาณํ นิยตานิยตา-รมฺมณตฺตา ทุวิธํ อุเปกฺขาสุขโสมนสฺสเภทโต ติวิธํ ฯ วิญฺญาณ-ปญฺจกํ เหตฺถ นิยตารมฺมณํ ยถากฺกมํ รูปาทีสุเยว ปวตฺติโต เสสํอนิยตารมฺมณํ ฯ ตตฺถ หิ มโนธาตุ ปญฺจสุปิ รูปาทีสุ ปวตฺตติมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํ ฉสูติ ฯ กายวิญฺญาณํ ปเนตฺถ สุขยุตฺตํ ฯ

ขนฺธนิทฺเทโสอารมฺมเณ ปวตฺตนารหํ สมานํ ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณํกตฺวา ปวตฺตตฺตา ตทารมฺมณนฺติ วุจฺจติ ฯ เอวํ เอกาทสนฺนํวิปากวิญฺญาณานํ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา ฯ ตทารมฺมณาวสาเน ปน ปุน ภวงฺคเมว ปวตฺตติ ภวงฺเควิจฺฉินฺเน ปุน อาวชฺชนาทีนีติ เอวํ ลทฺธปจฺจยํ จิตฺตสนฺตานํภวงฺคานนฺตรํ อาวชฺชนํ อาวชฺชนานนฺตรํ ทสฺสนาทีนีติ จิตฺตนิยม-วเสเนว ปุนปฺปุนํ ตาว ปวตฺตติ ยาว เอกสฺมึ ภเว ภวงฺคสฺสปริกฺขโย ฯ เอกสฺมึ หิ ภเว ยํ สพฺพปจฺฉิมํ ภวงฺคจิตฺตํ ตํตโต ภวโต จวนตฺตา จุตีติ วุจฺจติ ฯ ตสฺมา ตมฺปิ เอกูนวีสติ-วิธเมว โหติ ฯ เอวํ เอกูนวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ จุติวเสนปวตฺติ เวทิตพฺพา ฯ จุติโต ปน ปุน ปฏิสนฺธิ ปฏิสนฺธิโต ปุน ภวงฺคนฺติ เอวํภวคติฐิตินิวาเสสุ สํสรมานานํ สตฺตานํ อวิจฺฉินฺนํ จิตฺตสนฺตานํปวตฺตติเยว ฯ โย ปเนตฺถ อรหตฺตํ ปาปุณาติ ตสฺส จุติ-จิตฺเต นิรุทฺเธ นิรุทฺธเมว โหตีติ ฯ อิทํ วิญฺญาณกฺขนฺเธ วิตฺถาร-กถามุขํ ฯ อิทานิ ยํ วุตฺตํ ยงฺกิญฺจิ เวทยิต__ลกฺข__ณํ สพฺพนฺตํ เอกโตกตฺวา เวทนากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพติ เอตฺถาปิ ฯ เวทยิต__ลกฺข__ณํ นามเวทนาว ฯ ยถาห ฯ เวทยติ เวทยตีติ โข อาวุโส ตสฺมา เวทนาติวุจฺจตีติ1 ฯ สา ปน เวทยิต__ลกฺข__เณน สภาวโต เอกวิธาปิ ชาติ-1. ม. มู. 12/538 ฯ

วิสุทฺธิมคฺเควเสน ติวิธา โหติ กุสลา อกุสลา อพฺยากตา จ ฯ ตตฺถกามาวจรํ โสมนสฺสุเปกฺขาญาณสงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธนฺติอาทินานเยน วุตฺเตน กุสลวิญฺญาเณน สมฺปยุตฺตา กุสลา อกุสเลนสมฺปยุตฺตา อกุสลา อพฺยากเตน สมฺปยุตฺตา อพฺยากตาติ เวทิตพฺพา ฯสา สภาวเภทโต ปญฺจวิธา โหติ สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ โทมนสฺสํอุเปกฺขาติ ฯ ตตฺถ กุสลวิปาเกน กายวิญฺญาเณน สมฺปยุตฺตํ สุขํอกุสลวิปาเกน ทุกฺขํ กามาวจรโต จตูหิ กุสเลหิ จตูหิ สเหตุ-กวิปาเกหิ เอเกน อเหตุกวิปาเกน จตูหิ สเหตุกกิริเยหิ เอเกนอเหตุกกิริเยน จตูหิ อกุสเลหิ รูปาวจรโต ฐเปตฺวา ปญฺจมชฺฌาน-วิญฺญาณํ จตูหิ กุสเลหิ จตูหิ วิปาเกหิ จตูหิ กิริเยหิ โลกุตฺตรํปน ยสฺมา อชฺฌานิกํ นาม นตฺถิ ตสฺมา อฏฺฐ โลกุตฺตรานิปญฺจนฺนํ ฌานานํ วเสน จตฺตาลีส โหนฺติ เตสุ ฐเปตฺวา อฏฺฐปญฺจมชฺฌานิกานิ เสเสหิ ทฺวตฺตึสาย กุสลวิปาเกหีติ เอวํ โสมนสฺสํทฺวาสฏฺฐิยา วิญฺญาเณหิ สมฺปยุตฺตํ โทมนสฺสํ ทฺวีหิ อกุสเลหิอุเปกฺขา อวเสสปญฺจปญฺญาสาย วิญฺญาเณหิ สมฺปยุตฺตา ฯ ตตฺถอิฏฺฐโผฏฺฐพฺพานุภวน__ลกฺข__ณํ สุขํ สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ กายิก-อสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานํ กายินฺทฺริยปทฏฺฐานํ ฯ อนิฏฺฐโผฏฺฐพฺพานุภวน-__ลกฺข__ณํ ทุกฺขํ สมฺปยุตฺตานํ มิลาปนรสํ กายิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํกายินฺทฺริยปทฏฺฐานํ ฯ อิฏฺฐารมฺมณานุภวน__ลกฺข__ณํ โสมนสฺสํ ยถาตถา วา อิฏฺฐาการสมฺโภครสํ เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานํ ปสฺสทฺธิ-ปทฏฺฐานํ ฯ อนิฏฺฐารมฺมณานุภวน__ลกฺข__ณํ โทมนสฺสํ ยถา ตถา

ขนฺธนิทฺเทโสวา อนิฏฺฐาการสมฺโภครสํ เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํ เอกนฺเตเนวหทยวตฺถุปทฏฺฐานํ ฯ มชฺฌตฺตเวทยิต__ลกฺข__ณา อุเปกฺขา สมฺปยุตฺตานํนาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสา สนฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา นิปฺปีติกจิตฺต-ปทฏฺฐานาติ ฯ อิทํ เวทนากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ ฯ อิทานิ ยํ วุตฺตํ ยงฺกิญฺจิ สญฺชานน__ลกฺข__ณํ สพฺพนฺตํ เอกโตกตฺวา สญฺญากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพติ เอตฺถาปิ ฯ สญฺชานน__ลกฺข__ณํนาม สญฺญาว ฯ ยถาห ฯ สญฺชานาติ สญฺชานาตีติ โข อาวุโสตสฺมา สญฺญาติ วุจฺจตีติ1 ฯ สา ปเนสา สญฺชานน__ลกฺข__เณนสภาวโต เอกวิธาปิ ชาติวเสน ติวิธา โหติ กุสลา อกุสลาอพฺยากตา จ ฯ ตตฺถ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา กุสลา อกุสล-สมฺปยุตฺตา อกุสลา อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตา ฯ น หิ ตํวญฺญาณํ อตฺถิ ยํ สญฺญาย วิปฺปยุตฺตํ ตสฺมา ยตฺตโก วิญฺญาณสฺสเภโท ตตฺตโก สญฺญายาติ ฯ สา ปเนสา เอวํ วิญฺญาเณนสมปฺปเภทาปิ __ลกฺข__ณาทิโต สพฺพาว สญฺชานน__ลกฺข__ณา ตเทเวตนฺติ-ปุนสญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิยยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฺปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺธาวิย ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติอุปฺปนฺนสญฺญา วิยาติ ฯ อิทํ สญฺญากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ ฯ ยํ ปน วุตฺตํ ยงฺกิญฺจิ อภิสงฺขรณ__ลกฺข__ณํ สพฺพนฺตํ เอกโตกตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพติ เอตฺถ ฯ อภิสงฺขรณ__ลกฺข__ณํ1. ม. มู. 12/538 ฯ

ขนฺธนิทฺเทโสเวสิยา วิย ฯ อิเม จ ปน เทฺว ธมฺมา โลกปาลกาติ ทฏฺฐพฺพา ฯน ลุพฺภนฺติ เตน สยํ วา น ลุพฺภติ อลุพฺภนมตฺตเมว วาตนฺติ อโลโภ ฯ อโทสาโมเหสุปิ เอเสว นโย ฯ เตสุ อโลโภอารมฺมเณ จิตฺตสฺส อเคธ__ลกฺข__โณ อลคฺคภาว__ลกฺข__โณ วา กมลทเลชลวินฺทุ วิย อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺฐาโนอสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย ฯ อโทโส อจณฺฑิกฺก__ลกฺข__โณ อวิโรธ-__ลกฺข__โณ วา อนุกุลมิตฺโต วิย อาฆาตวินยรโส ปริฬาหวินยรโสวา จนฺทนํ วิย โสมภาวปจฺจุปฏฺฐาโน ปุณฺณจนฺโท วิย ฯ อโมโหยถาสภาวปฏิเวธ__ลกฺข__โณ อกฺขลิตปฏิเวธ__ลกฺข__โณ วา กุสลิสฺสาส-ขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย วิสโยภาสนรโส ปทีโป วิย อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐาโน อรญฺญคตสุเทสโก วิย ฯ ตโยปิ เจเต สพฺพกุสลานํมูลภูตาติ ทฏฺฐพฺพา ฯ กายสฺส ปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิ ฯ จิตฺตสฺสปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ ฯ กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา ฯอุโภปิ ปเนตา เอกโต กตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสม__ลกฺข__ณา กาย-จิตฺตปสฺสทฺธิโย กายจิตฺตทรถนิมฺมทฺทนรสา กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทน-สีติภาวปจฺจุปฏฺฐานา กายจิตฺตปทฏฺฐานา กายจิตฺตานํ อวูปสม-กรอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพา ฯ กายลหุภาโว กาย-ลหุตา ฯ จิตฺตลหุภาโว จิตฺตลหุตา ฯ ตา กายจิตฺตครุภาววูปสม-__ลกฺข__ณา กายจิตฺตครุภาวนิมฺมทฺทน รสา กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุ-ปฏฺฐานา กายจิตฺตปทฏฺฐานา กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถีนมิทฺธาทิ-กิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพา ฯ กายมุทุภาโว กายมุทุตา ฯ

วิสุทฺธิมคฺเคสภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย ฯ ยถา จ โลเก วิจิตฺตา หริตาลมโน-สิลาทโย เสลาวยวา ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ เอวเมตาปิ ธาตุโย วิยธาตุโย วิจิตฺตา เหตา ญาณเญยฺยาวยวาติ ฯ ยถา วา สรีรสงฺขาตสฺสสมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อญฺญมญฺญวิสภาค__ลกฺข__ณ-ปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมญฺญา เอวเมเตสุปิ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺสอตฺตภาวสฺส อวยเวสุ ธาตุสมญฺญา เวทิตพฺพา อญฺญมญฺญ-วิสภาค__ลกฺข__ณปริจฺฉินฺนา เหเต จกฺขาทโยติ ฯ อปิจ ธาตูตินิชฺชีวมตฺตสฺเสเวตํ อธิวจนํ ฯ ตถาหิ ภควา ฉธาตุโร อยํภิกฺขุ ปุริโสติ1 อาทีสุ ชีวสญฺญาสมูหนนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติ ฯตสฺมา ยถาวุตฺเตนฏฺเฐน จกฺขุญฺจ ตํ ธาตุ จ จกฺขุธาตุ ฯเปฯมโนวิญฺญาณญฺจ ตํ ธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตูติ ฯ เอวํ ตาเวตฺถอตฺถโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย ฯ __ลกฺข__ณาทิโตติ ฯ จกฺขาทีนํ __ลกฺข__ณาทิโต เจตฺถ เวทิตพฺโพวินิจฺฉโย ฯ ตานิ จ ปน เตสํ __ลกฺข__ณาทีนิ ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺต-นเยเนว เวทิตพฺพานิ ฯ กมโตติ ฯ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุเทสนากฺกโมว ยุชฺชติ ฯ โส จ ปนายํ เหตุผลานุปุพฺพววฏฺฐาน-วเสน วุตฺโต ฯ จกฺขุธาตุ รูปธาตูติ อิทํ หิ ทฺวยํ เหตุ ฯจกฺขุวิญฺญาณธาตูติ ผลํ ฯ เอวํ สพฺพตฺถ ฯ ตาวตฺวโตติ ตาวภาวโต ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ เตสุ เตสุ1. ม. อุ. 14/436 ฯ

วิสุทฺธิมคฺเคริตฺตมุฏฺฐิ วิย อยถาภุจฺจนิมิตฺตคฺคาหกโต วนมิโค วิย สงฺขาราปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต องฺคารกาสุยํ ขิปนปุริสา วิย ชาติทุกฺขานุ-พนฺธนโต ราชปุริสานุพนฺธโจรา วิย สพฺพานตฺถาวหนสฺส ขนฺธ-สนฺตานสฺส เหตุโต วิสรุกฺขพีชานิ วิย ฯ รูปํ นานาวิธุปทฺทวนิมิตฺตโตขุรจกฺกํ วิย ทฏฺฐพฺพํ ฯ อสงฺขตา ปน ธาตุ อมตโต สนฺตโต เขมโตจ ทฏฺฐพฺพา ฯ กสฺมา ฯ สพฺพานตฺถปฏิปกฺขภูตตฺตา ฯ มโนวิญฺญาณ-ธาตุ อารมฺมเณสุ ววฏฺฐานาภาวโต อรญฺเญ มกฺกโฏ วิย ทุทฺทมนโตอสฺสขลุงฺโก วิย ยตฺถกามนิปาตโต เวหาสกฺขิตฺตทณฺโฑ วิยโลภโทสาทินานปฺปการกิเลสเวสโยคโต รงฺคนโฏ วิย ทฏฺฐพฺพาติ ฯ อิติ สาธุชนปามุชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเคปญฺญาภาวนาธิกาเรอายตนธาตุนิทฺเทโสนามปณฺณรสโมปริจฺเฉโท ฯ อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทโส ธาตูนํ อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐานิ ปน อินฺทฺริยานีติ พาวีสตินฺทฺริยานิจกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํมนินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํสทฺธินฺทฺริยํ วิริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํอนญฺญตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ ฯ ตตฺถ อตฺถโต __ลกฺข__ณาทีหิ กมโต จ วิชานิยา

วิสุทฺธิมคฺเคมนฺทตฺตาติ ฯ อยํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วินิจฺฉโย ฯ __ลกฺข__ณาทีหีติ __ลกฺข__ณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐาเนหิปิ จกฺขาทีนํวินิจฺฉยํ วิชานิยาติ อตฺโถ ฯ ตานิ จ เนสํ __ลกฺข__ณาทีนิขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตาเนว ฯ ปญฺญินฺทฺริยาทีนิ หิ จตฺตาริ อตฺถโตอโมโหเยว ฯ เสสานิ ตตฺถ สรูเปเนวาคตานีติ ฯ กมโตติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมว ฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺมํ ปริญฺญายอริยภูมิปฏิลาโภ โหตีติ อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปฐมํเทสิตานิ โส ปน อตฺตภาโว ยํ ธมฺมํ อุปาทาย อิตฺถีติ วาปุริโสติ วา สงฺขํ คจฺฉติ อยํ โสติ นิทสฺสนตฺถํ ตโต อิตฺถินฺทฺริยํปุริสินฺทฺริยญฺจ โส ทุวิโธปิ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธวุตฺตีติ ญาปนตฺถํตโต ชีวิตินฺทฺริยํ ยาว ตสฺส ปวตฺติ ตาว เอเตส เวทยิตานํอนิวตฺติ ยญฺจ กิญฺจิ เวทยิตํ สพฺพนฺตํ ทุกฺขนฺติ ญาปนตฺถํ ตโตสุขินฺทฺริยาทีนิ ตนฺนิโรธตฺถํ ปน เอเต ธมฺมา ภาเวตพฺพาติปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทีนิ อิมาย ปฏิปตฺติยา เอส ธมฺโมปฐมํ อตฺตนิ ปาตุภวตีติ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนตฺถํ ตโตอนญฺญตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ตสฺเสว ผลตฺตา ตโต อนนฺตรํภาเวตพฺพตฺตา จ ตโต อญฺญินฺทฺริยํ ตโต ปรํ ภาวนาย อิมสฺสอธิคโม อธิคเต จ ปนิมสฺมึ นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตรึ กรณี1 ยนฺติ ญาปนตฺถํอนฺเต ปรมสฺสาสภูตํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ เทสิตนฺติ ฯ อยเมตฺถ กโม ฯ เภทาเภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺเสว เจตฺถ เภโท ฯ ตํ หิ รูป-ชีวิตินฺทฺริยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ทุวิธํ โหติ ฯ เสสานํ อเภโทเอวาติ ฯ1. อุตฺตริกรณียนฺติปิ ฯ

อินฺทฺริย สจฺจนิทฺเทโสอจฺจุติรสํ อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ นิยฺยาน__ลกฺข__ณํ มคฺคสจฺจํ กิเลสปฺ-ปหานกรณรสํ วุฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานํ ฯ อปิจ ปวตฺติปวตฺตน นิวตฺติ-นิวตฺตน__ลกฺข__ณานิ ปฏิปาฏิยา ฯ ตถา สงฺขต ตณฺหา อสงฺขต ทสฺสน-__ลกฺข__ณานิ จาติ ฯ เอวเมตฺถ __ลกฺข__ณาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ ฯ อตฺถตฺถุทฺธารโต เจวาติ เอตฺถ ปน ฯ อตฺถโต ตาว ฯ โกสจฺจฏฺโฐติ เจ ฯ โย ปญฺญาจกฺขุนา อุปปริกฺขมานานํ มายาววิปรีโต มรีจิว วิสํวาทโก ติตฺถิยานํ อตฺตาว อนุปลพฺภสภาโว จน โหติ อถโข พาธนปฺปภวสนฺตินิยฺยานปฺปกาเรน ตจฺฉาวิปรีตภูต-ภาเวน อริยญาณสฺส โคจโร โหติเยว เอส อคฺคิ__ลกฺข__ณํ วิยโลกปกติ วิย จ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโว สจฺจฏฺโฐติ เวทิตพฺโพ ฯยถาห ฯ อิทํ ทุกฺขนฺติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตนฺติ1 ฯ วิตฺถาโร ฯ อปิจ นาพาธกํ ยโต ทุกฺขํ ทุกฺขา อญฺญํ น พาธกํ พาธกตฺตนิยาเมน ตโต สจฺจมิทํ มตํ ฯ ตํ วินา นาญฺญโต ทุกฺขํ น โหติ น จ ตนฺตโต ทุกฺขเหตุนิยาเมน อิติ สจฺจํ วิสตฺติกา ฯ นาญฺญา นิพฺพานโต สนฺติ สนฺตํ น จ น ตํ ยโต สนฺตภาวนิยาเมน ตโต สจฺจมิทํ มตํ ฯ มคฺคา อญฺญํ น นิยฺยานํ อนิยฺยาโน น จาปิ โส1. สํ. มหาวาร. 19/539 ฯ

วิสุทฺธิมคฺเคอิติ ยสฺมา สมุทยนิโรเธเนว ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ ตสฺมา ภควาทุกฺขนิโรธํ เทเสนฺโต สมุทยนิโนเธเนว เทเสติ ฯ สีหสมานวุตฺติโน หิตถาคตา ฯ เต ทุกฺขํ นิโรเธนฺตา ทุกฺขนิโรธญฺจ เทเสนฺตา เหตุมฺหิปฏิปชฺชนฺติ น ผเล ฯ สุวานวุตฺติโน ปน ติตฺถิยา ฯ เต ทุกฺขํนิโรเธนฺตา ทุกฺขนิโรธญฺจ เทเสนฺตา อตฺตกิลมถานุโยคเทสนาทีหิผเล ปฏิปชฺชนฺติ น เหตุมฺหีติ ฯ เอวํ ตาว ทุกฺขนิโรธสฺส สมุทย-นิโรธวเสน เทสนาย ปโยชนํ เวทิตพฺพํ ฯ อยํ ปนตฺโถ ฯ ตสฺสาเยวตณฺหายาติ ตสฺสา โปโนพฺภวิกาติ วตฺวา กามตณฺหาทิวเสนวิภตฺตตณฺหาย ฯ วิราโคติ วุจฺจติ มคฺโค ฯ วิราคา วิมุจฺจตีติ1หิ วุตฺตํ ฯ วิราเคน นิโรโธ วิราคนิโรโธ ฯ อนุสยสมุคฺฆาตโตอเสโส วิราคนิโรโธ อเสสวิราคนิโรโธ ฯ อถวา วิราโคติ ปหานํวุจฺจติ ฯ ตสฺมา อเสโส วิราโค อเสโส นิโรโธติ เอวมฺเปตฺถโยชนา ทฏฺฐพฺพา ฯ อตฺถโต ปน สพฺพาเนว เอตานิ นิพฺพานสฺสเววจนานิ ฯ ปรมตฺถโต หิ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจนฺติ นิพฺพานํ วุจฺจติ ฯยสฺมา ปน ตํ อาคมฺม ตณฺหา วิรชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ ตสฺมาวิราโคติ จ นิโรโธติ จ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา จ ตเทว อาคมฺมตสฺสา จาคาทโย โหนฺติ กามคุณาลเยสุ เจตฺถ เอโกปิ อาลโยนตฺถิ ตสฺมา จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโยติ วุจฺจติ ฯตยิทํ สนฺติ__ลกฺข__ณํ อจฺจุติรสํ อสฺสาสกรณรสํ วา อนิมิตฺตปจฺจุ-1. สํ. สฬา. 18/3 ฯ

วิสุทฺธิมคฺเคสติ นิพฺพานํ อิตฺตรกาลํ สงฺขต__ลกฺข__ณํ สมฺมาวายามนิรเปกฺขาธิคมนีย-ภาวญฺจ อาปชฺชติ ฯ สงฺขต__ลกฺข__ณตฺตาเยว จ สงฺขตปริยาปนฺนํสงฺขตปริยาปนฺนตฺตา ราคาทีหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตํ อาทิตฺตตฺตาทุกฺขญฺจาติปิ อาปชฺชติ ฯ ยสฺมา ขยา ปฏฺฐาย น ภิยฺโย ปวตฺติ นามโหติ ตสฺส นิพฺพานภาวโต น โทโส อิติ เจ ฯ น ตาทิสสฺสขยสฺส อภาวโต ภาเวปิ จสฺส วุตฺตปฺปการโทสานติวตฺตนโตอริยมคฺคสฺส จ นิพฺพานภาวาปชฺชนโต ฯ อริยมคฺโค หิ โทเส ขีเณติตสฺมา ขโยติ วุจฺจติ ตโต จ ปฏฺฐาย น ภิยฺโย โทสานํปวตฺตีติ ฯ อนุปฺปตฺตินิโรธสงฺขาตสฺส ปน ขยสฺส ปริยาเยนอุปนิสฺสยตฺตา ฯ ยสฺส อุปนิสฺสโย โหติ ตทุปจาเรน ขโยติ วุตฺตํ ฯสรูเปเนว กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ ฯ อติสุขุมตฺตา ฯ อติสุขุมตาจสฺส ภควโต อปฺโปสฺสุกฺกภาวาวหนโต อริเยน จกฺขุนา ปสฺสิตพฺพโตจ สิทฺธาติ ฯ ตยิทํ มคฺคสมงฺคินา ปตฺตพฺพโต อสาธารณํ ปุริมายโกฏิยา อภาวโต อปฺปภวํ ฯ มคฺคภาเว ภาวโต น อปฺปภวนฺติเจ ฯ น มคฺเคน อนุปฺปาทนียโต ฯ ปตฺตพฺพเมว เหตํ มคฺเคน นอุปฺปาเทตพฺพํ ตสฺมา อปฺปภวเมว ฯ อปฺปภวตฺตา อชรามรณํ ฯปภวชรามรณานํ อภาวโต นิจฺจํ ฯ นิพฺพานสฺเสว อณุอาทีนมฺปินิจฺจภาวาปตฺตีติ เจ ฯ น เหตุโน อภาวา ฯ นิพฺพานสฺส นิจฺจตฺตาเต นิจฺจา อิติ เจ ฯ น เหตุ__ลกฺข__ณสฺส อนุปปตฺติโต ฯ นิจฺจาอุปฺปาทาทีนํ อภาวโต นิพฺพานํ วิยาติ เจ ฯ น อณุอาทีนํอสิทฺธตฺตา ฯ ยถาวุตฺตยุตฺติสภาวโต ปน อิทเมว นิจฺจํ รูปสภาวา-

วิสุทฺธิมคฺเคอถสฺส อิตโร อํสกูฏํ อุปนาเมยฺย โส เอกสฺส ปิฏฺฐิยํ ฐตฺวาเอกสฺส อํสกูฏํ โอลุพฺภ ยถารุจึ ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปิลนฺธิตฺวานกฺขตฺตํ กีเฬยฺย เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ เอกโต อุยฺยานํปวิฏฺฐา ตโย สหายา วิย หิ เอกโต ชาตา สมฺมาวายามาทโยตโย ธมฺมา ฯ สุปุปฺผิตจมฺปโก วิย อารมฺมณํ ฯ หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวาปิคเหตุํ อสกฺโกนฺโต วิย อตฺตโน ธมฺมตาย อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวนอปฺเปตุํ อสกฺโกนฺโต สมาธิ ฯ ปิฏฺฐึ ทตฺวา โอนตสหาโย วิยวายาโม ฯ อํสกูฏํ ทตฺวา ฐิตสหาโย วิย สติ ฯ ยถา เตสุเอกสฺส ปิฏฺฐิยํ ฐตฺวา เอกสฺส อํสกูฏํ โอลุพฺภ อิตโร ยถารุจึปุปฺผํ คเหตุํ สกฺโกติ เอวเมว วิริเย ปคฺคหกิจฺจํ สาเธนฺเตสติยา จ อปิลาปนกิจฺจํ สาเธนฺติยา ลทฺธุปกาโร สมาธิ สกฺโกติอารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ ฯ ตสฺมา สมาธิเยเวตฺถ สชาติโตสมาธิกฺขนฺเธน สงฺคหิโต ฯ วายามสติโย ปน กิริยโต สงฺคหิตาโหนฺติ ฯ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺเปสุปิ ปญฺญา อตฺตโน ธมฺมตายอนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ น สกฺโกติ วิตกฺเกปน อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา เทนฺเต สกฺโกติ ฯ กถํ ฯ ยถา หิเหรญฺญิโก กหาปณํ หตฺเถ ฐเปตฺวา สพฺพภาเคสุ โอโลเกตุกาโมสมาโนปิ น จกฺขุตเลเนว ปวตฺเตตุํ สกฺโกติ องฺคุลิปพฺเพหิ ปนปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา อิโตจิโตจ โอโลเกตุํ สกฺโกติ เอวเมวน ปญฺญา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจาทิวเสน อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํสกฺโกติ อภินิโรปน__ลกฺข__เณน ปน อาหนนปริโยหนนรเสน วิตกฺเกน

อินฺทฺริย สจฺจนิทฺเทโสอาโกเฏนฺเตน วิย ปริวตฺเตนฺเตน วิย จ อาทายาทาย ทินฺนเมวนิจฺเฉตุํ สกฺโกติ ฯ ตสฺมา อิธาปิ สมฺมาทิฏฺฐิเยว สชาติโตปญฺญากฺขนฺเธน สงฺคหิตา ฯ สมฺมาสงฺกปฺโป ปน กิริยวเสน สงฺคหิโตโหติ ฯ อิติ อิเมหิ ตีหิ ขนฺเธหิ มคฺโค สงฺคหํ คจฺฉติ ฯ เตนวุตฺตํ ติวิโธ ขนฺธตฺตยเภทโตติ ฯ จตุพฺพิโธ โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสน ฯ อปิจ สพฺพาเนว สจฺจานิ เอกวิธานิ อวิตถตฺตา อภิญฺเญยฺยตฺตาวา ฯ ทุวิธานิ โลกิยโลกุตฺตรโต สงฺขตาสงฺขตโต วา ฯติวิธานิ ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺพโต อปฺปหาตพฺพโต จ ฯจตุพฺพิธานิ ปริญฺเญยฺยาทิเภทโตติ ฯ เอวเมตฺถ เอกวิธาหีหิ วินิจฺฉโยเวทิตพฺโพ ฯ สภาควิสภาคโตติ ฯ สพฺพาเนว สจฺจานิ อญฺญมญฺญสภาคานิอวิตถโต อตฺตสุญฺญโต ทุกฺกรปฏิเวธโต จ ฯ ยถาห ฯ ตํ กึมญฺญสิ อานนฺท กตมํ นุโข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วาโย วา ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตยฺยโปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ โย วา สตฺตธา1 ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยาโกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ เอตเทว ภนฺเต ทุกฺกรตรญฺเจว ทุรภิ-สมฺภวตรญฺจ โย สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึปฏิวิชฺเฌยฺยาติ ตโต โข เต อานนฺท ทุปฺปฏิวิชฺฌตรํ ปฏิวิชฺฌนฺติเย อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ ฯเปฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺตีติ2 ฯ วิสภาคานิ ส__ลกฺข__ณววฏฺฐานโต ฯ1. ม. สตธา ฯ 2. สํ. มหาวาร. 19/566 ฯ

วิสุทฺธิมคฺเคนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติ ฯ เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส ฯ เกวลสฺสาติอสมฺมิสฺสสฺส สกลสฺส วา ฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส1 นสตฺตสฺส น สุขสุภาทีนํ ฯ สมุทโยติ นิพฺพตฺติ ฯ โหตีติ สมฺภวติ ฯเอวเมตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย ฯ __ลกฺข__ณาทิโตติ อวิชฺชาทีนํ __ลกฺข__ณาทิโต ฯ เสยฺยถีทํ ฯ อญฺญาณ-__ลกฺข__ณา อวิชฺชา สมฺโมหนรสา ฉาทนปจฺจุปฏฺฐานา อาสวปทฏฺฐานา ฯอภิสงฺขรณ__ลกฺข__ณา สงฺขารา อายูหนรสา เจตนาปจฺจุปฏฺฐานาอวิชฺชาปทฏฺฐานา ฯ วิชานน__ลกฺข__ณํ วิญฺญาณํ ปุพฺพงฺคมรสํ ปฏิสนฺธิ-ปจฺจุปฏฺฐานํ สงฺขารปทฏฺฐานํ วตฺถารมฺมณปทฏฺฐานํ วา ฯ นมน-__ลกฺข__ณํ นามํ สมฺปโยครสํ อวินิพฺโภคปจฺจุปฏฺฐานํ วิญฺญาณปทฏฺฐานํ ฯรุปฺปน__ลกฺข__ณํ รูปํ วิกิรณรสํ อพฺยากตปจฺจุปฏฺฐานํ วิญฺญาณ-ปทฏฺฐานํ ฯ อายตน__ลกฺข__ณํ สฬายตนํ ทสฺสนาทิรสํ วตฺถุทฺวารภาว-ปจฺจุปฏฺฐานํ นามรูปปทฏฺฐานํ ฯ ผุสน__ลกฺข__โณ ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโสสงฺคติปจฺจุปฏฺฐาโน สฬายตนปทฏฺฐาโน ฯ อนุภวน__ลกฺข__ณา เวทนาวิสยรสสมฺโภครสา สุขทุกฺขปจฺจุปฏฺฐานา ผสฺสปทฏฺฐานา ฯ เหตุ-__ลกฺข__ณา ตณฺหา อภินนฺทนรสา อติตฺติภาวปจฺจุปฏฺฐานา เวทนาปทฏฺฐานา ฯ คหณ__ลกฺข__ณํ อุปาทานํ อมุญฺจนรสํตณฺหาทฬฺหตฺตทิฏฺฐิ-ปจฺจุปฏฺฐานํ ตณฺหาปทฏฺฐานํ ฯ กมฺมกมฺมผล__ลกฺข__โณ ภโว ภาวานุ-ภวนรโส2 กุสลากุสลาพฺยากตปจฺจุปฏฺฐาโน อุปาทานปทฏฺฐาโน ฯชาติอาทีนํ __ลกฺข__ณาทีนิ สจฺจนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ ฯ1. ม. ทุกฺขสมุทยสฺส ฯ 2. ม. ภาวนภวนรโส ฯ

ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทโสโอโลเกนฺตสฺส นิมิตฺตํ น ปญฺญายติ โส นิมิตฺตํ น ปญฺญายตีติน อาทาสํ ฉฑฺเฑติ อถโข นํ ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชติ ตสฺส วิสุทฺเธอาทาเส นิมิตฺตํ สยเมว ปากฏํ โหติ ยถา จ เตลตฺถิโกติลปิฏฺฐํ โทณิยํ อากีริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา เอกวารํ เทฺววารํปีฬนมตฺเตน เตเล อนิกฺขมนฺเต น ติลปิฏฺฐํ ฉฑฺเฑติ อถโข นํปุนปฺปุนํ อุณฺโหทเกน ปริปฺโผสิตฺวา มทฺเทตฺวา ปีเฬติ ตสฺเสวํกโรโต วิปฺปสนฺนมฺปิ ติลเตลํ นิกฺขมติ ยถา วา ปน อุทกํปสาเทตุกาโม กตกฏฺฐึ คเหตฺวา อนฺโตฆเฏ หตฺถํ โอตาเรตฺวาเอกเทฺว วาเร ฆํสนมตฺเตน อุทเก อวิปฺปสีทนฺเต น กตกฏฺฐึ ฉฑฺเฑติอถโข นํ ปุนปฺปุนํ ฆํสติ ตสฺเสวํ กโรนฺตสฺส กลลกทฺทมํสนฺนิสีทติ อุทกํ อจฺฉํ โหติ วิปฺปสนฺนํ เอวเมว เตน ภิกฺขุนาธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิกาตพฺพํปริคฺคเหตพฺพํ ววฏฺฐเปตพฺพํ ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํโหติ นิชฺชฏํ สุปริสุทฺธํ ตถา ตถา ตปฺปจฺจนีกา กิเลสา สนฺนิสีทนฺติกทฺทมุปริ อุทกํ วิย จิตฺตํ ปสนฺนํ โหติ ตทารมฺมณา อรูปธมฺมาสยเมว ปากฏา โหนฺติ ฯ เอวํ อญฺญาหิปิ อุจฺฉุโจรโคณทธิมจฺฉาทีหิอุปมาหิ อยมตฺโถ ปกาเสตพฺโพ ฯ เอวํ สุวิสุทฺธรูปปริคฺคหสฺส ปนสฺส อรูปธมฺมา ตีหิ อากาเรหิอุปฏฺฐหนฺติ ผสฺสวเสน วา เวทนาวเสน วา วิญฺญาณวเสน วา ฯ กถํ ฯ เอกสฺส ตาว ปฐวีธาตุ กกฺขฬ__ลกฺข__ณาติอาทินา นเยนธาตุโย ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต ผสฺโส ตํสมฺปยุตฺตา

วิสุทฺธิมคฺเคอิติ สาธุชนปามุชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค ปญฺญาภาวนาธิกาเร กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท ฯ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส อยํ มคฺโค อยํ น มคฺโคติ เอวํ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ญตฺวาฐิตํ ญาณํ ปน มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม ฯ ตํ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสนสงฺขาตาย นยวิปสฺสนายตาว โยโค กรณีโย ฯ กสฺมา ฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺส โอภาสาทิ-สมฺภเว มคฺคามคฺคญาณทสฺสนสมฺภวโต ฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺส หิโอภาสาทีสุ สมฺภูเตสุ มคฺคามคฺคญาณํ โหติ ฯ วิปสฺสนาย จกลาปสมฺมสนํ อาทิ ฯ ตสฺมา เอตํ กงฺขาวิตรณานนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐํ ฯอปิจ ยสฺมา ตีรณปริญฺญาย วตฺตมานาย มคฺคามคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติตีรณปริญฺญา จ ญาตปริญฺญานนฺตรา ตสฺมาปิ ตํ มคฺคามคฺคญาณ-ทสฺสนวิสุทฺธึ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสเน ตาว โยโค กาตพฺโพ ฯ ตตฺรายํ วินิจฺฉโย ฯ ติสฺโส หิ โลกิยปริญฺญา ญาตปริญฺญาตีรณปริญฺญา ปหานปริญฺญา จ ยา สนฺธาย วุตฺตํ อภิญฺญา-ปญฺญา ญาตฏฺเฐน ญาณํ ปริญฺญาปญฺญา ตีรณฏฺเฐน ญาณํปหานปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐน ญาณนฺติ1 ฯ ตตฺถ รุปฺปน__ลกฺข__ณํ รูปํเวทยิต__ลกฺข__ณา เวทนาติ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺต__ลกฺข__ณ-สลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺตา ปญฺญา ญาตปริญฺญา นาม ฯ รูปํ อนิจฺจํ1. ขุ. ป. 31/128 ฯ

มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโสวิย โยคิโน วสฺสสตสฺส ตติยตติยโกฏฺฐาสปริจฺฉินฺเน วโยวุฑฺฒตฺถคม-รูเป ติ__ลกฺข__ณาโรปนํ องฺคุลงฺคุลนฺตเร ชาลา อิตริตรํ อปฺปตฺวาวนิรุชฺฌิสฺสตีติ ปุริสสฺส ญาณํ วิย โยคิโน ทสวสฺสปญฺจวสฺสจตุวสฺสติวสฺสทฺวิวสฺสเอกวสฺสปริจฺฉินฺเน รูเป ติ__ลกฺข__ณาโรปนํอฑฺฒงฺคุลฑฺฒงฺคุลนฺตเร ชาลา อิตริตรํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌิสฺสตีติปุริสสฺส ญาณํ วิย โยคิโน เอเกกอุตุวเสน เอกํ วสฺสํ ติธา ฉธา จวิภชิตฺวา จตุมาสทฺวิมาสปริจฺฉินฺเน รูเป ติ__ลกฺข__ณาโรปนํ ตนฺตุมฺหิตนฺตุมฺหิ ชาลา อิตริตรํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌิสฺสตีติ ปุริสสฺส ญาณํวิย โยคิโน กาฬชุณฺหวเสน รตฺตินฺทิว วเสน จ เอกํ รตฺตินฺทิวํ ฉโกฏฺฐาเส กตฺวา ปุพฺพณฺหาทิวเสน จ ปริจฺฉินฺเน รูเป ติ__ลกฺข__ณาโรปนํอํสุมฺหิ อํสุมฺหิ ชาลา อิตริตรํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌิสฺสตีติ ปุริสสฺสญาณํ วิย โยคิโน อภิกฺกมาทิวเสน เจว อุทฺธรณาทีสุ จเอเกกโกฏฺฐาสวเสน ปริจฺฉินฺเน รูเป ติ__ลกฺข__ณาโรปนนฺติ ฯ โส เอวํ นานากาเรหิ วโยวุฑฺฒตฺถคมรูเป ติ__ลกฺข__ณํอาโรเปตฺวา ปุน ตเทว รูปํ วิสงฺขริตฺวา อาหารมยาทิวเสน จตฺตาโรโกฏฺฐาเส กตฺวา เอเกกโกฏฺฐาเส ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปติ ฯ ตตฺรสฺสอาหารมยรูปํ ฉาตสุหิตวเสน ปากฏํ โหติ ฯ ฉาตกาเล สมุฏฺฐิตรูปํหิ ชตฺตํ1 โหติ กิลนฺตํ ฌามขาณุโก วิย องฺคารปจฺฉิยํ นิลีนกาโกวิย จ ทุพฺพณฺณํ ทุสฺสณฺฐิตํ ฯ สุหิตกาเล สมุฏฺฐิตํ ธาตํ ปิณิตํ มุทุสินิทฺธํ ผสฺสวนฺตํ โหติ ฯ โส ตํ ปริคฺคเหตฺวา ฉาตกาเลปวตฺตรูปํ สุหิตกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ สุหิตกาเล1. ฌตฺตนฺติปิ ทิสฺสติ ฉาตชฺฌตฺโตติอาทีสุ วิย ฯ

วิสุทฺธิมคฺเค เอวํ อาหารมยาทีสุ ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา ปุน ธมฺมตารูเปติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปติ ฯ ธมฺมตารูปํ นาม พหิทฺธา อนินฺทฺริยพทฺธํ อย-โลหติปุสีสสุวณฺณรชตมุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬโลหิตงฺค-มสารคลฺล- ภูมิปาสาณปพฺพตติณรุกฺขลตาทิเภทํ วิวฏฺฏกปฺปโตปฏฺฐาย อุปฺปชฺชนกรูปํ ฯ ตทสฺส อโสกงฺกุราทิวเสน ปากฏํ โหติ ฯอโสกงฺกุรํ หิ อาทิโตว ตนุรตฺตํ โหติ ตโต ทฺวีหตฺตีหจฺจเยนฆนรตฺตํ ปุน ทฺวีหตฺตีหจฺจเยน มนฺทรตฺตํ ตโต ตรุณปลฺลววณฺณํตโต ปริณตปลฺลววณฺณํ ตโต หริตปณฺณวณฺณํ ตโต นีล-ปณฺณวณฺณํ ตโต นีลปณฺณวณฺณกาลโต ปฏฺฐาย สภาครูปสนฺตตึอนุปฺปพนฺธาปยมานํ สํวจฺฉรมตฺเตน ปณฺฑุปลาสํ หุตฺวา วณฺฏโตฉิชฺชิตฺวา ปตติ ฯ โส ตํ ปริคฺคเหตฺวา ตนุรตฺตกาเล ปวตฺตรูปํฆนรตฺตกาลํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌติ ฆนรตฺตกาเลปวตฺตรูปํมนฺทรตฺตกาลํมนฺทรตฺตกาเล ปวตฺตรูปํ ตรุณปลฺลววณฺณกาลํ ตรุณปลฺลววณฺณ-กาเล ปวตฺตํ ปริณตปลฺลววณฺณกาลํ ปริณตปลฺลววณฺณกาเลปวตฺตํ หริตปณฺณวณฺณกาลํ หริตปณฺณวณฺณกาเล ปวตฺตํนีลปณฺณวณฺณกาลํ นีลปณฺณวณฺณกาเล ปวตฺตํ ปณฺฑุปลาสกาลํปณฺฑุปลาสกาเล ปวตฺตํ วณฺฏโต ฉิชฺชิตฺวา ปตนกาลํ อปฺปตฺวาวนิรุชฺฌติ ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ เอวํ ตตฺถ ติ__ลกฺข__ณํอาโรเปตฺวา อิมินา นเยน สพฺพมฺปิ ธมฺมตารูปํ สมฺมสติ ฯ เอวํตาว รูปสตฺตกวเสน ติ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสติ ฯ

วิสุทฺธิมคฺเคอตฺตทิฏฺฐึ ปชหติ ฯ ปจฺจยโต ปน อุทยทสฺสเนน เอวํธมฺมตานโยปากโฏ โหติ ปจฺจยานุรูเปน ผลสฺส อุปฺปาทาวโพธโต ฯ อถสุฏฺฐุตรํ อกิริยทิฏฺฐึ ปชหติ ฯ ปจฺจยโต จสฺส อุทยทสฺสเนนอนตฺต__ลกฺข__ณํ ปากฏํ โหติ ธมฺมานํ นิรีหกตฺตปจฺจยปฏิพนฺธ-วุตฺติตาวโพธโต ฯ ขณโต อุทยพฺพยทสฺสเนน อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ ปากฏํโหติ หุตฺวา อภาวาวโพธโต ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิเวกาวโพธโต จ ฯทุกฺข__ลกฺข__ณมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยพฺพเยหิ ปฏิปีฬนาวโพธโต ฯ สภาว-__ลกฺข__ณมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนาวโพธโต ฯ สภาว__ลกฺข__เณสงฺขต__ลกฺข__ณสฺส ตาวกาลิกตฺตมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทย__ลกฺข__เณ วยสฺสวย__ลกฺข__เณ จ อุทยสฺส อภาวาวโพธโตติ ฯ ตสฺเสวํ ปากฏีภูต-สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทนย__ลกฺข__ณเภทสฺส เอวํ กิร นามิเม ธมฺมาอนุปฺปนฺนปุพฺพา อุปฺปชฺชนฺติ อุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺตีติ นิจฺจนวาวหุตฺวา สงฺขารา อุปฏฺฐหนฺติ ฯ น เกวลญฺจ นิจฺจนวา สุริยุคฺคมเนอุสฺสาวพินฺทุ วิย อุทกปุพฺพุโฬ วิย อุทเก ทณฺฑราชิ วิย อารคฺเคสาสโป วิย วิชฺชุปฺปาโท วิย จ ปริตฺตฏฺฐายิโน มายามรีจิสุปินนฺต-อลาตจกฺก- คนฺธพฺพนครเผณกทลิอาทโย1 วิย อสารา นิสฺสารา จาติปิอุปฏฺฐหนฺติ ฯ เอตฺตาวตาเนน วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺนญฺจ วยํอุเปตีติ อิมินา อากาเรน สมปญฺญาส __ลกฺข__ณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตํ1. ตตฺถ มนฺโตสถภาวิตา อินฺทชาลาทิกา มายา ฯ มิคตณฺหิกา มรีจิ ฯ สุปินเมว สุปินนฺตํ ฯ มณฺฑลากาเรน อาวิชฺฌิยมานํ อลาตเมว อลาตจกฺกํ ฯ คนฺธพฺพเทวปุตฺตานํ กีฬนิจฺฉาวเสน นครํ วิย อากาเส อุปฏฺฐานมตฺตํ คนฺธพพนครนฺติ ฏีกา ฯ

ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโสเวทิตพฺพานิ ฯ นวมํ สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ อนุโลมสฺเสตํ อธิวจนํ ฯตสฺมา ตํ สมฺปาเทตุกาเมน อุปกิเลสวิมุตฺตํ อุทยพฺพยญาณํ อาทึกตฺวา เอเตสุ ญาเณสุ โยโค กรณีโย ฯ ปุน อุทยพฺพยญาเณ โยโค กิมตฺถิโยติ เจ ฯ __ลกฺข__ณ-ลฺ__ลกฺข__ณตฺโถ ฯ อุทยพฺพยญาณํ หิ เหฏฺฐา ทสหิ อุปกิเลเสหิอุปกิลิฏฺฐํ หุตฺวา ยาถาวสรสโต ติ__ลกฺข__ณํ สลฺลกฺเขตุํ นาสกฺขิอุปกิเลสวิมุตฺตํ ปน สกฺโกติ ตสฺมา __ลกฺข__ณสลฺ__ลกฺข__ณตฺถเมตฺถปุน โยโค กรณีโย ฯ __ลกฺข__ณานิ ปน กิสฺส อมนสิการา เกนปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐหนฺติ ฯ อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ ตาว อุทยพฺพยานํอมนสิการา สนฺตติยา ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐาติ ทุกฺข__ลกฺข__ณํอภิณฺหสมฺปติปีฬนสฺส อมนสิการา อิริยาปเถหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา นอุปฏฺฐาติ อนตฺต__ลกฺข__ณํ นานาธาตุวินิพฺโภคสฺส อมนสิการา ฆเนนปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐาติ ฯ อุทยพฺพยํ ปน ปริคฺคเหตฺวาสนฺตติยา วิโกปิตาย อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติอภิณฺหสมฺปติปีฬนํ มนสิกริตฺวา อิริยาปเถ อุคฺฆาฏิเต ทุกฺข__ลกฺข__ณํยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติ นานาธาตุโย วินิพฺภุชฺชิตฺวา ฆนวินิพฺโภเคกเต อนตฺต__ลกฺข__ณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติ ฯ เอตฺถ จ อนิจฺจํ อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ ทุกฺขํ ทุกฺข__ลกฺข__ณํ อนตฺตาอนตฺต__ลกฺข__ณนฺติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ขนฺธ-ญฺจกํ ฯ กสฺมา ฯ อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา หุตฺวา อภาวโต วา ฯอุปฺปาทวยญฺญถตฺตํ อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ หุตฺวาอภาวสงฺขาโต วา อาการ-

วิสุทฺธิมคฺเคสงฺขารา ปริคฺคหิตา นาม โหนฺติ ฯ กสฺมา ปนายเมเต เอวํปริคฺคณฺหตีติ ฯ มุญฺจนสฺสอุปายสมฺปาทนตฺถํ ฯ ตตฺรายํ อุปมา ฯ เอโก กิร ปุริโส มจฺเฉ คณฺหิสฺสามีติ มจฺฉขิปฺปํ คเหตฺวาอุทเก โอสาเปสิ ฯ โส ขิปฺปมุเขน หตฺถํ โอตาเรตฺวา อนฺโตอุทเกสปฺปํ คีวายํ คเหตฺวา มจฺโฉ เม คหิโตติ อตฺตมโน อโหสิ ฯโส มหา วต มยา มจฺโฉ ลทฺโธติ อุกฺขิปิตฺวา ปสฺสนฺโตโสวตฺถิกตฺตยทสฺสเนน สปฺโปติ สญฺชานิตฺวา ภีโต อาทีนวํ ทิสฺวาคหเณ นิพฺพิณฺโณ มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา มุญฺจนสฺส อุปายํ กโรนฺโตอคฺคนงฺคุฏฺฐโต ปฏฺฐาย หตฺถํ นิพฺเพเธตฺวา1 พาหํ อุกฺขิปิตฺวาอุปริสีเส เทฺว ตโย วาเร อาวิชฺฌิตฺวา สปฺปํ ทุพฺพลํ กตฺวา คจฺฉทุฏฺฐสปฺปาติ นิสฺสชฺชิตฺวา เวเคน ตฬากปาฬึ อารุยฺห มหนฺตสฺสวต โภ สปฺปสฺส มุขโต มุตฺโตมฺหีติ อาคตมคฺคํ โอโลกยมาโนอฏฺฐาสิ ฯ ตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส มจฺโฉติ สปฺปํ คีวายํ คเหตฺวาตุฏฺฐกาโล วิย อิมสฺสาปิ โยคิโน อาทิโตว อตฺตภาวํ ปฏิลภิตฺวาตุฏฺฐกาโล ฯ ตสฺส ขิปฺปมุขโต สีสํ นีหริตฺวา โสวตฺถิกตฺตยทสฺสนํวิย อิมสฺส ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา สงฺขาเรสุ ติ__ลกฺข__ณทสฺสนํ ฯ ตสฺสภีตกาโล วิย อิมสฺส ภยตุปฏฺฐานญาณํ ฯ ตโต อาทีนวทสฺสนํ วิยอาทีนวานุปสฺสนาญาณํ ฯ คหเณ นิพฺพินฺทนํ วิย นิพฺพิทานุปสฺสนา-ญาณํ ฯ สปฺปํ มุญฺจิตุกมฺยตา วิย มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ ฯมุญฺจนสฺส อุปายกรณํ วิย ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาเณน สงฺขาเรสุติ__ลกฺข__ณาโรปนํ ฯ ยถา หิ โส ปุริโส สปฺปํ อาวิชฺฌิตฺวา ทุพฺพลํ1. นิพฺเพเฐตฺวา ฯ

มั่น) โดย (การตั้งภาวนาจิตไว้ในปฏิภาคนิมิต มี) ประการดังกล่าวภาวนาของเธอนี้ จำเดิมแต่ (เกิดปฏิภาคนิมิตขึ้น) นี้ไป จึงเป็นภาวนาเนื่องด้วยวิธีฐปนา สมดังคำพระโบราณาจารย์ทั้งหลายกล่าวไว้ว่า พระโยคาวจรผู้มีปัญญาตั้งจิตไว้ใน (ปฏิภาค) นิมิต ยังอาการต่าง ๆ ในลมอัสสาสะ ปัสสาสะ ให้หายไป ย่อมผูกจิตของตนไว้ (ให้เป็น อัปปนา) ได1 ตั้งแต่ปรากฏนิมิตอย่างนั้นไป นีวรณ์ทั้งหลายก็เป็นโทษที่เธอข่มได้แน่ กิเลสทั้งหลายระงับเงียบไป สติมั่นคง จิตดำรงมั่นโดยอุปจารสมาธิเป็นแท้ ลำดับต่อไป นิมิตนั้น เธออย่าพึงใส่ใจโดยสี อย่าพึงกำหนดโดยลักษณะเลยทีเดียว2 แต่ว่าพึงเป็นผู้เว้นอสัปปายะ 7 มีอาวาส(ที่เป็นอสัปปายะ) เป็นต้น แล้วเสพสัปปายะ 7 มีอาวาส (ที่เป็น1. นานาการํ - อาการต่าง ๆ หมายถึงที่เรียกว่า 'จตฺตาโร วณฺณา' คือ หายใจออกสั้น - ยาวหายใจเข้าสั้น - ยาว เป็นอาการ 4 อย่าง วิภาวยํ ท่านแก้เป็น 2 นัย ๆ แรก แปลว่า 'ทำให้หายไป ' คือให้อันตรธานไป หมายความว่า ตั้งแต่ปฏิภาคนิมิตเกิดแล้ว พระโยคาวจรมิได้ใส่ใจถึงลม อาการเหล่านั้นจึงเท่ากับอันตรธานไป อีกนัยหนึ่ง ลางท่านแปล วิภาวยํ ว่า 'ทำให้มี - ให้ปรากฏ' ถ้าแปลอย่างนี้ต้องยกขึ้นแปลก่อน ฐปยํ ดังนี้ 'พระโยคีผู้มีปัญญายังอาการต่าง ๆ ในลมอัสสาสะปัสสาสะให้ปรากฏ คือ รู้ลมเหล่านั้นโดยอาการต่าง ๆ —นิมิตใดในลมนั้นเกิดขึ้น ตั้งจิตไว้ในนิมิตนั้น ย่อมผูกจิตของตนไว้ได้คือทำให้เป็นอัปปนาได้โดยลำดับ' ในที่นี้แปลตามนัยแรก2. ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ นี้ ในมหาฎีกาเป็น __ลกฺข__ิตพฺพํ ดูจะเข้าทีกล่า เพราะเข้ารูปกับ __ลกฺข__ณโต สนิท"

ธรรมชาติใดย่อมคิด อธิบายว่าย่อมพัวพัน (อารมณ์) เหตุนี้* วิเคราะห์นี้เป็นกัตตุสาธนะ มหาฎีกาว่าเป็นกรณสาธนะก็ได้ แปลว่าเครื่องถูกต้อง อธิบายว่า สัมปยุตธรรมทั้งหลายเมื่อเป็นไปในอารมณ์ ย่อมเป็นดังว่า ถูกต้องเอาอารมณ์นั้นด้วยผัสสะซึ่งมีการถูกต้องเป็นลักษณะ หรือมิฉะนั้น เป็นภาวสาธนะก็ได้ แปลว่าความ ถูกต้อง ท่านว่า การกล่าวความเป็นกัตตถสาธนะและกรณสาธนะในสภาวธรรมทั้งหลาย เป็นการกล่าวโดยอ้อม กล่าวเป็นภาวสาธนะนั่นแหละ เป็นการกล่าวโดยตรง เพราะฉะนั้น จึงว่า ผุสน-__ลกฺข__โณ ผัสสะมีการถูกต้องเป็นลักษณะ">…ละ เป็นการกล่าวโดยตรง เพราะฉะนั้น จึงว่า ผุสน-__ลกฺข__โณ ผัสสะมีการถูกต้องเป็นลักษณะ

ปญฺหาพฺยากรณ วณฺณนาอตฺเถว อาตปฺปสทฺโท วิย ปน อาตาปสทฺโท วิริเยเยว นิรุฬฺโหติอาห อาตาปีติ วิริยวาติ ฯ อถวา ฯ ปฏิปกฺขปฺปหาเน สมฺปยุตฺต-ธมฺมานํ อพฺภุสฺสหนวเสน ปวตฺตมานสฺส วิริยสฺส สาติสยนฺตทา-ตาปนนฺติ วิริยเมว ตถา วุจฺจติ น อญฺเญ ธมฺมา ฯ อาตาปีติจายมีกาโร ปสํสาย อติสยสฺส วา ทีปโก ฯ วิริยวาติ วาสทฺโทปิตทตฺโถเอว ทฏฺฐพฺโพ ฯ เตน สมฺมปฺปธานสมงฺคิตา วุตฺตา โหติ ฯเตนาห กิเลสานํ อาตาปนปริตาปนฏฺเฐนาติ ฯ อาตาปนคฺคหเณนเจตฺถ อารมฺภธาตุมาห อาทิโต วิริยารมฺโภติ กตฺวา ปริตาปนคฺ-คหเณน นิกฺกมปรกฺกมธาตุโย สพฺพโส ปฏิปกฺขโต นิกฺขนฺตตํอุปรูปริ วิเสสปฺปตฺติญฺจ อุปาทาย ฯ นิปจยติ วิโสเสติ ปฏิปกฺขํ ตโต วา อตฺตานํ นิปาติ รกฺขตีตินิปโก สมฺปชาโน ฯ กมฺมฏฺฐานสฺส ปริหรเณ นิยุตฺตาติ ปาริหาริกา ฯอภิกฺกมาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ สาตฺถกสมฺปชญฺญาทิวเสน ปริจฺฉิชฺช เนตีติสพฺพกิจฺจปริณายิกา ฯ กมฺมฏฺฐานสฺส วา อุคฺคโห ปริปุจฺฉาภาวนารมฺโภ มนสิการวิธิ ตตฺถ จ สกฺกจฺจการิตา สาตจฺจการิตาสปฺปายการิตา นิมิตฺตกุสลตา ปหิตตฺตตา อนฺตรา อสงฺโกโจอินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา วิริยสมตาโยชนนฺติ เอวมาทีนํ สพฺเพสํกิจฺจานํ ปริณายิกา สพฺพกิจฺจปริณายิกา ฯ ภยํ อิกฺขตีติ ภิกฺขูติ สาธารณโต ภิกฺขุ__ลกฺข__ณกถเนนปฏิปตฺติยา จ ภิกฺขุภาโว น ภิกฺขกภินฺนปฏธราทิภาเวนาติ ทสฺเสติ ฯ

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํสมงฺคิโนปิ ปสฺเสยฺยุํ ฯ น เจตํ อตฺถิ ฯ กสฺมา ฯ อเจตนตฺตาจกฺขุสฺส ฯ เตนาห จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตาติ ฯ อถวิญฺญาณํ รูปํ ปสฺเสยฺย ติโรกุฑฺฑาทิคตมฺปิ นํ ปสฺเสยฺย อปฺปฏิฆ-ภาวโต ฯ อิทมฺปิ นตฺถิ สพฺพสฺส วิญฺญาณสฺส ทสฺสนาภาวโต ฯเตนาห จิตฺตํ น ปสฺสติ อจกฺขุกตฺตาติ ฯ ตตฺถ ยถา จกฺขุสนฺนิสฺสิตํวิญฺญาณํ ปสฺสติ น ยงฺกิญฺจิ ตญฺจ เกนจิ กุฑฺฑาทินา อนฺตริเตน1อุปฺปชฺชติ ยตฺถ อาโลกสฺส วิพนฺโธ ยตฺถ ปน น วิพนฺโธ ผลิก-คพฺภปฏลาทิเก ตตฺถ อนฺตริเตปิ อุปฺปชฺชเตว เอวํ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํจกฺขุ ปสฺสติ น ยงฺกิญฺจีติ ฯ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ จกฺขุํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํจกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ ฯ ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺเฏติ ทฺวารสฺส อารมฺมเณนสงฺฆฏฺฏเน สติ จกฺขุสฺส รูปารมฺมเณ อาปาถคเตติ2 อธิปฺปาโย ฯปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตนาติ จกฺขุปสาทวตฺถุเกน ตนฺนิสฺสาย ปวตฺเตนวิญฺญาเณน ยํ จกฺขุวิญฺญาณนฺติ วุจฺจติ ฯ ปสฺสตีติ โอโลเกติ ฯจกฺขุปสาทสนฺนิสฺสเย หิ วิญฺญาเณ อาโลกานุคฺคหิตํ รูปารมฺมณํสนฺนิสฺสยคุเณน โอภาเสนฺเต ตํสมงฺคี ปุคฺคโล รูปํ ปสฺสตีติ วุจฺจติ ฯโอภาสนญฺเจตฺถ อารมฺมณสฺส ยถาสภาวโต วิภาวนํ ยํ ปจฺจกฺขโตคหณนฺติ วุจฺจติ ฯ อุสุนา __ลกฺข__สฺส3 เวเธ สิชฺฌนฺเต ตสฺสสมฺภารภูเตน ธนุนา วิชฺฌตีติ วจนํ วิย วิญฺญาเณน รูปทสฺสเนสิชฺฌนฺเต จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ อีทิสี สสมฺภารกถา นาเมสา1. อนฺตริเต นาติ ภเวยฺย ฯ 2. ม. อาปาตคเต ฯ 3. ม. __ลกฺข__ณสฺส ฯ

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํสํวรณสฺส เหตุ อภิชฺฌาทโย อนฺวาสฺสวนฺติ ตทนฺวาสฺสวุปรกฺขิตํ1ตสฺส สํวรายาติ อยเมตฺถ โยชนา ฯ [26]] ชวนกฺขเณ ทุสฺสีลฺยํ วาติอาทิ ปุน อวจนตฺถํ อิเธวจกฺขุทฺวาเรว สพฺพํ วุตฺตนฺติ ฉสุ ทฺวาเรสุ ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพํ ฯน หิ ปญฺจทฺวาเร กายวจีทุจฺจริตสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ อตฺถิ ตสฺมาทุสฺสีลฺยาสํวโร มโนทฺวารวเสน เสสาสํวโร ฉทฺวารวเสน โยเช-ตพฺโพ ฯ มุฏฺฐสจฺจาทีนํ หิ สติปฏิปกฺขากุสลธมฺมาทิภาวโต สิยาปญฺจทฺวาเร อุปฺปตฺติ ฯ น เตฺวว กายิกวาจสิกวีติกฺกมภูตสฺสทุสฺสีลฺยสฺส ตตฺถ อุปฺปตฺติ ปญฺจทฺวาริกชวนานํ อวิญฺญตฺติชนกตฺตา ฯทุสฺสีลฺยาทโย เจตฺถ ปญฺจ อสํวรา สีลสํวราทีนํ ปญฺจนฺนํ สํวรานํปฏิปกฺขภาเวน วุตฺตา ฯ ตสฺมึ สตีติ ตสฺมึ อสํวเร สติ ฯยถา กินฺติ เยน ปกาเรน ชวเน อุปฺปชฺชมาโน อสํวโรจกฺขุนฺทฺริเย อสํวโรติ วุจฺจติ ตํนิทสฺสนํ กินฺติ อตฺโถ ฯยถาติอาทินา นครทฺวาเร อสํวเร สติ ตํสมฺพนฺธานํ ฆราทีนํ อสํวุตตาวิย ชวเน อสํวเร สติ ตํสมฺพนฺธานํ ทฺวาราทีนํ อสํวุตตาติ เอวํอญฺญาสํวเร อญฺญาสํวุตตาสามญฺญเมว นิทสฺเสติ น ปุพฺพา-ปรสามญฺญํ อนฺโตพหิสามญฺญํ วา ฯ สติ วา ทฺวารภวงฺคาทิเกปุน อุปฺปชฺชมานํ ชวนํ พาหิรํ วิย กตฺวา นครทฺวารสมานํ วุตฺตํ ฯอิตรญฺจ อนฺโตนครสมานํ2 ฯ ปจฺจยภาเวน หิ ปุริมนิปฺผนฺนํ ชวนกาเล1. ตทนฺวาสฺสวุป__ลกฺข__ิตนฺติ มญฺเญ ฯ 2. ม. นครฆราทิสมานํ ฯ

สีลนิทฺเทส วณฺณนาวิเสเสติ ฯ ยถา สติ อนวชฺช__ลกฺข__ณาว อินฺทฺริยสํวรสาธนา ตถา วิริยํอนวชฺช__ลกฺข__ณํ อาชีวปาริสุทฺธิสาธนนฺติ ฯ วิริยาเปกฺขเมว วิเสสนํทฏฺฐพฺพํ ฯ เตเนวาห สมฺมาอารทฺธวิริยสฺสาติ ฯ อยุตฺตา เอสนาอเนสนา ยถาวุตฺตมิจฺฉาชีวสงฺคหา ฯ สาเอว สตฺถุสาสนสฺส นปฏิรูปาติ อปฺปฏิรูปา ฯ ตํ อเนสนํ อปฺปฏิรูปํ ฯ อถวา ฯปฏิรูปวิโรธินี อปฺปฏิรูปา ปริคฺคหิตธุตงฺคสฺส ธุตงฺคนิยมวิโรธินียสฺส กสฺสจิ สลฺเลขวิโกปินี ปฏิปตฺติ ฯ อิมสฺมึ ปกฺเข จสทฺโทลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ อเนสนํ อปฺปฏิรูปญฺจ ปหายาติ ฯ ปฏิเสวมาเนนปริวชฺชยตา สมฺปาเทตพฺพาติ สมฺพนฺโธ ฯ [49]] ปริสุทฺธุปฺปาเทติ อิมินาว ธมฺมเทสนาทีนํ ปริสุทฺธา-สยสมุฏฺฐานตา ทีปิตา โหตีติ ธมฺมเทสนาทีหิ จสฺส คุเณหิปสนฺนานนฺติ วุตฺตํ ฯ อาทิสทฺเทน พาหุสจฺจ วตฺตปริปูรณ อิริยา-ปถสมฺปตฺติอาทีนํ คหณํ เวทิตพฺพํ ฯ ธุตคุเณ จสฺส ปสนฺนานนฺติเอตฺถาปิ เอเสว นโย ฯ ปิณฺฑปาตจริยาทีหีติ อาทิสทฺเทนมิตฺตสุหชฺชปํสุกูลจริยาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ฯ ธุตงฺคนิย-มานุโลเมนาติ ตํธุตงฺคนิยมิตาย ปฏิปตฺติยา อนุโลมวเสน อวิโก-ปนวเสนาติ อตฺโถ ฯ มหิจฺฉสฺเสว มิจฺฉาชีเวน ชีวิตา นอปฺปิจฺฉสฺส อปฺปิจฺฉตาย อุกฺกํสคตาย มิจฺฉาชีวสฺส อสมฺภโว-เอวาติ ทสฺเสตุํ เอกพฺยาธิวูปสมตฺถนฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถปูติหรีฏกนฺติ ปูติมุตฺตปริภาวิตํ ปูติภาเวน วา ฉฑฺฑิตํ หรีฏกํ ฯ

สีลนิทฺเทส วณฺณนาอสฺสาติ พฺรหฺมจาริปฏิญฺญสฺส ฯ ปุพฺเพติ วตฺตสมาทานโต ปุพฺเพ ฯกามคุเณหีติ กามโกฏฺฐาเสหิ ฯ สมปฺปิตนฺติ สุฏฺฐุ อปฺปิตํ สหิตํ ฯสมงฺคีภูตนฺติ สมนฺนาคตํ ฯ ปริจาริยมานนฺติ กีฬิตํ อุปฏฺฐหิยมานํวา ฯ ปณิธายาติ ปฏฺเฐตฺวา ฯ [65]] สีเลนาติอาทีสุ ฯ ยมนิยมาทิสมาทานวเสน สีลํ ฯอวีติกฺกมวเสน วตฺตํ ฯ อุภยมฺปิ สีลํ ฯ ทุกฺกรจริยาวเสน ปวตฺติตํวตฺตํ ฯ ตํตํอกิจฺจสมฺมตโต วา นิวตฺติ__ลกฺข__ณํ สีลํ ฯ ตํตํสมา-ทานวโต เวสโภชนกิจฺจกรณาทิวิเสสปฏิปตฺติ วตฺตํ ฯ สพฺพถาปิทุกฺกรจริยา ตโป ฯ เมถุนวิรติ พฺรหฺมจริยํ ฯ สพฺพโสติ อนวเสสโต สพฺเพสํ วา ฯ อเภเทนาติอวีติกฺกเมน ฯ อปราย จ ปาปธมฺมานํ อนุปฺปตฺติยา คุณานํอุปฺปตฺติยา สงฺคหิโตติ โยชนา ฯ ตตฺถ กุชฺฌน__ลกฺข__โณ โกโธอุปนทฺธน__ลกฺข__โณ อุปนาโห ปเรสํ คุณมกฺขน__ลกฺข__โณ มกฺโขยุคคฺคาห__ลกฺข__โณ ปลาโส ปรสมฺปตฺติอุสฺสุยฺยน__ลกฺข__ณา อิสฺสาอตฺตสมฺปตฺตินิคุยฺหน__ลกฺข__ณํ มจฺฉริยํ สนฺตโทสปฏิจฺฉาทน__ลกฺข__ณามายา อสนฺตคุณสมฺภาวน__ลกฺข__ณํ สาเถยฺยํ จิตฺตสฺส ถทฺธภาว-__ลกฺข__โณ ถมฺโภ กรณุตฺตริย__ลกฺข__โณ สารมฺโภ อุณฺณติ__ลกฺข__โณมาโน อพฺภุณฺณติ__ลกฺข__โณ อติมาโน มชฺชน__ลกฺข__โณ มโท จิตฺต-โวสฺสคฺค__ลกฺข__โณ ปมาโท ฯ อาทิสทฺเทน โลภโมหวิปรีตมนสิการาทีนํสงฺคโห ฯ

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํเจตนา ตํ1 __ลกฺข__ณํ เอเตสนฺติ สมาทานเจตนา__ลกฺข__ณานิ ฯ วุตฺตมฺปิเจตํ อฏฺฐกถายํ สมาทานกิริยาย สาธกตมภาวโต2 สมฺปยุตฺตธมฺมา เยนาติ กรณภาเวน ทสฺสิตา ฯสมาทานเจตนาย คหณํ ตมฺมูลกตฺตา ปริหรณเจตนาปิ ธุตงฺคเมว ฯอตฺตนา ปรมุเขน จ กุสลภณฺฑสฺส ภุสํ วิลุมฺปนฏฺเฐน โลลุปฺปํตณฺหาจาโร ตสฺส วิทฺธํสนกิจฺจตฺตา โลลุปฺปวิทฺธํสนรสานิ ฯตโตเอว นิลฺโลลุปฺปภาเวน ปจฺจุปฏฺฐนฺติ ตํ วา ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺตีตินิลฺโลลุปฺปภาวปจฺจุปฏฺฐานานิ ฯ อริยธมฺมปทฏฺฐานานีติ ปริสุทฺธ-สีลาทิธมฺมปทฏฺฐานานิ ฯ [75]] ภควโต สนฺติเก สมาทาตพฺพานีติ อิทํ อนฺตรา อวิจฺเฉท-นตฺถํ วุตฺตํ ฯ รญฺโญ สนฺติเก ปฏิญฺญาตารหสฺส ตทุปชีวิโนเอกํสโต อวิสํวาทนํ วิย ฯ เสสานํ สนฺติเก สมาทาเนปิ เอเสวนโย ฯ เอกสงฺคีติกสฺสาติ ปญฺจสุ ทีฆนิกายาทีสุ นิกาเยสุเอกนิกายิกสฺส ฯ อฏฺฐกถาจริยสฺสาติ ยสฺส อฏฺฐกถาตนฺติเยว วิเสสโตปคุณา ตสฺส ฯ เอตฺถาติ อตฺตนาปิ สมาทานสฺส รุหเน ฯเชฏฺฐกภาตุ ธุตงฺคปฺปิจฺฉตาย วตฺถูติ โส กิร เถโร เนสชฺชิโกตสฺส ตํ น โกจิ ชานาติ อเถกทิวสํ รตฺติยํ สยนปิฏฺเฐ นิสินฺนํวิชฺชุลโตภาเสน ทิสฺวา อิตโร ปุจฺฉิ กึ ภนฺเต ตุมฺเห เนสชฺชิกาติ1. สาติ ภวิตพฺพํ ฯ 2. กรณการโก ปน สาธกตโมติ วุจฺจติ ฯ สาธกตมภาวโตติ กรณการกภาวโตติ อตฺโถ ฯ

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํภาเวนาติ อตฺโถ ฯ อวิกฺขิปมานาติ น วิกฺขิปมานา วูปสม-มานา ฯ อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโน หิ สมาธิ ฯ เอเตนสฺส วิกฺเขป-ปฏิปกฺขตํ ทสฺเสติ ฯ อวิปฺปกิณฺณาติ อวิสฏฺฐา ฯ เอเตน อวิสาร-__ลกฺข__ณตํ ฯ น วิกฺขิปติ สมฺปยุตฺตา วา น วิกฺขิปนฺติ เอเตนาติอวิกฺเขโป ฯ โส __ลกฺข__ณํ เอตสฺสาติ อวิกฺเขป__ลกฺข__โณ ฯ วิกฺเขปํวิทฺธํเสติ ตถา วา สมฺปชฺชตีติ วิกฺเขปวิทฺธํสนรโส ฯ อุทฺธจฺเจอวิกมฺปนวเสน ปจฺจุปติฏฺฐติ สมฺปยุตฺตานํ วา ตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตีติอวิกมฺปนปจฺจุปฏฺฐาโน ฯ สุขนฺติ นิรามิสํ สุขํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ อวิกฺเขป__ลกฺข__ณํ นาม สมาธิสฺส อาเวณิโก สภาโว ฯ นเตนสฺส โกจิ วิภาโค ลพฺภตีติ อาห อวิกฺเขป__ลกฺข__เณน ตาวเอกวิโธติ ฯ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อปฺเปนฺโต วิย ปวตฺตตีติ วิตกฺโกอปฺปนา ฯ ตถาหิ โส อปฺปนา พฺยปฺปนาติ นิทฺทิฏฺโฐ ฯ ตปฺป-มุขตาวเสน ปน สพฺพสฺมึ มหคฺคตานุตฺตเร ฌานธมฺเม อปฺปนาติอฏฺฐกถาโวหาโร ตถา ตสฺส อนุปฺปตฺติฏฺฐานภูเต ปริตฺตชฺฌาเนอุปจารโวหาโร คามาทีนํ สมีปฏฺฐาเน คามุปจาราทิสมญฺญา วิยาติอาห อุปจารปฺปนาวเสน ทุวิโธติ ฯ อิธ ปน สมาธิวเสน เวทิตพฺพํ ฯ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติ วุจฺจติ วฏฺฏํ ฯ ตปฺปริยาปนฺนตายโลเก นิยุตฺโต ตตฺถ วา วิทิโตติ โลกิโย ฯ ตตฺถ อปริยาปนฺน-

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํ __ลกฺข__ณา มายา ฯ อสนฺตคุณปกาสน__ลกฺข__ณํ สาเถยฺยํ ฯ อุณฺณติ-__ลกฺข__โณ มาโน ฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนามุเขน ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺ-ญุตา__ลกฺข__ณา ปาปิจฺฉตา ฯ สนฺตคุณสมฺภาวนามุเขน ปฏิคฺคหเณอมตฺตญฺญุตา__ลกฺข__ณา มหิจฺฉตา ฯ สกลาเภน อสนฺตุสฺสน__ลกฺข__ณาอสนฺตุฏฺฐิตา ฯ วิชฺฌนฏฺเฐน สิงฺคํ สิงฺคารตานาคริกภาวสงฺขาตํกิเลสสิงฺคํ ฯ อตฺตโน สรีรสฺส จีวราทิปริกฺขารสฺส จ มณฺฑนวเสนปวตฺตํ โลลุปฺปํ จาปลฺยํ ฯ เอวมาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทนอหิริกาโนตฺตปฺปมทปฺปมาทาทโย สงฺคยฺหนฺติ ฯ ปราปราธสฺส อุป-นยฺหน__ลกฺข__โณ อุปนาโห ฯ ปเรสํ คุณมกฺขน__ลกฺข__โณ มกฺโข ฯปรสฺส คุเณ ทสฺเสตฺวา อปเนนฺโต วิย ยุคคฺคาห__ลกฺข__โณ ปลาโส ฯปรสมฺปตฺติอุสุยฺยน__ลกฺข__ณา อิสฺสา ฯ อตฺตสมฺปตฺตินิคุยฺหน__ลกฺข__ณํมจฺฉริยํ ฯ อิธ อาทิสทฺเทน โทวจสฺสตาปาปมิตฺตตาทีนํ สงฺคโหทฏฺฐพฺโพ ฯh อนุสฺสาหสํหนนํ ถีนํ ฯ อรติวิฆาโต มิทฺธํ ฯ เจตโส อวูปสโมอุทฺธจฺจํ ฯ วิปฺปฏิสาโร กุกฺกุจฺจํ ฯ สํสโย วิจิกิจฺฉา ฯ อโยนิโสทฬฺหคฺคาโห อาทานคฺคาหิตา ฯ คหิตสฺส มิจฺฉาคาหสฺส ทุพฺพิเวฐิยตาทุปฺปฏินิสฺสคฺคิตา ฯ อิธ อาทิสทฺเทน มุฏฺฐสจฺจอสมฺปชญฺญาทีนํสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ฯ [127]] มุตฺตจาคตาติ วิสฏฺฐจาคตา นิสฺสงฺคปริจฺจาโค ฯ ยถามายาทโย ตถา ปวตฺตา อกุส__ลกฺข__นฺธา ตถา อริยานํ ทสฺสน-

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํเปกฺขติ ฯ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา โอกาสํ ลภติ ฯ ตํ ปน อชฺฌุเปกฺขนํอุเปกฺขาวเสน ปุพฺเพ ปวตฺตปาริหาริยปญฺญาวเสน อปฺปนาปญฺญายกิจฺจาธิกตาติ อาห ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติ ฯตสฺส อธิมตฺตตฺตาเอว อชฺฌุเปกฺขนฺตสฺเสว นานาสภาเวหิ นีวรณ-ปฺปมุเขหิ กิเลเสหิ อปฺปนาจิตฺตํ วิมุจฺจติ ฯ วิโมกฺขวเสน วิมุจฺจน-วเสน ฯ ปญฺญาวเสนาติ ปุพฺเพ ปวตฺตปาริหาริยปญฺญาวเสน ฯวิมุตฺตตฺตาติ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตาเอว ฯ เต ธมฺมา สทฺธาทโยวิเสสโต สทฺธาปญฺญาวิริยสมาธโย จ เอกรสา สมานกิจฺจา โหนฺติเอวมยํ อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา นิปฺปชฺชมานา ญาณพฺยา-ปาโรติ อาห ญาณกิจฺจภูตา สมฺปหํสนา ปริโยสานนฺติ ฯ เอวํติวิธาย ปฏิปทาวิสุทฺธิยา ลทฺธวิเสสาย ติวิธาย อุเปกฺขานุพฺรูหนายสาติสยํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตภาเวน จตุพฺพิธาปิ สมฺปหํสนาสิชฺฌตีติ อาคมนุเปกฺขาญาณกิจฺจวเสน ทสปิ อาการา ฌาเนเอวเวทิตพฺพา ฯ คณนานุปุพฺพตาติ คณนานุปุพฺพตาย คณนานุปุพฺพตามตฺตํวา ปฐมนฺติ อิทนฺติ อตฺโถ ฯ เตน เทสนากฺกมํ อุลฺลิงฺเคติ ฯปฐมํ อุปฺปนฺนนฺติ ปฐมนฺติ อิมินา ปฏิปตฺติกฺกมํ ฯ อุปฺปนฺนนฺติ หิอธิคตนฺติ อตฺโถ ฯ ปฐมํ สมาปชฺชิตพฺพนฺติ ปฐมนฺติ อิทํ ปนน เอกนฺต__ลกฺข__ณนฺติ อฏฺฐกถายํ ปฏิสิทฺธตฺตา อิธ น คหิตํ ฯอารมฺมณุปนิชฺฌานํ __ลกฺข__ณุปนิชฺฌานนฺติ ทุวิเธ ฌาเน อิธาธิปฺเป-

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํยทิทํ ภควาติ1 ฯ เอตฺถ จ คารวาธิวจนนฺติอาทีนิ ยทิปิ คาถายํอาคตปทานุกฺกเมน น นิทฺทิฏฺฐานิ ยถารหํ ปน เตสํ สพฺเพสมฺปินิทฺเทสภาเวน เวทิตพฺพานิ ฯ ตตฺถ คารวาธิวจนนฺติ ครูนํ ครุภาววาจกํ วจนํ ฯ ภชีติ ภาคโสกเถสิ ฯ เตนาห วิภชีติ ฯ ธมฺมรตนนฺติ มคฺคผลาทิอริยธมฺมรตนํ ฯปุน ภชีติ เสวิ ฯ ภาคีติ ภาคเธยฺยวา ฯ ปุน ภาคีติ ภชนสีโล ฯอตฺถรสสฺสาติ อตฺถสนฺนิสฺสยสฺส รสสฺส ฯ วิมุตฺตายตนสีเส หิ ฐตฺวาธมฺมํ กเถนฺตสฺส สุณนฺตสฺส จ ตทตฺถํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนกปีติ-โสมนสฺสํ อตฺถรโส ธมฺมํ อารพฺภ ธมฺมรโส ยํ สนฺธาย วุตฺตํลภติ อตฺถเวทํ ลภติ ธมฺมเวทนฺติ2 ฯ วิมุตฺติรสสฺสาติ วิมุตฺติภูตสฺสวิมุตฺติสนฺนิสฺสยสฺส วา รสสฺส ฯ สญฺญาภาวนานนฺติ อนิจฺจสญฺญา-ทีนํ ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ฯ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ฉ อสาธารณานิญาณานิ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ ตตฺถ ตตฺถ ภควาติ สทฺทสิทฺธิ นิรุตฺตินเยนเวทิตพฺพา ฯ ยทิปิ ภาคฺยวาติอาทีหิ ปเทหิ วุจฺจมาโน อตฺโถภคี ภชีติ นิทฺเทสคาถาย สงฺคหิโตเอว ตถาปิ ปทสิทฺธิอตฺถวิภาค-อตฺถโยชนาทิสหิโต สํวณฺณนานโย ตโต อญฺญากาโรติ วุตฺตํ- อยมฺปน อปโร นโยติ ฯ อาทิกนฺติ อาทิสทฺเทน วณฺณวิกาโร วณฺณโลโป ธาตุอตฺเถนนิโยชนญฺจาติ อิมํ ติวิธํ __ลกฺข__ณํ สงฺคณฺหาติ ฯ สทฺทนเยนาติ1. ขุ. จู. 30/11 ฯ 2. องฺ. ฉกฺก. 22/318 ฯ

ฉอนุสฺสตินิทฺเทส วณฺณนาฉตฺตึส ฯ อตีตา ฉตฺตึส อนาคตา ฉตฺตึส ปจฺจุปฺปนฺนา ฉตฺตึสาติอฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ ฯ ปเภทสทฺโท ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตพฺโพ ฯตตฺถายํ โยชนา โลภปฺปเภทา โทสปฺปเภทา ยาว อฏฺฐสตตณฺหา-วิจริตปฺปเภทาติ ฯ สพฺพานิ สตฺตานํ ทรถปริฬาหกรานํ กิเลสานํอเนกานิ สตสหสฺสานิ อภญฺชีติ ฯ อารมฺมณาทิวิภาคโต หิ ปวตฺติ-อาการวิภาคโต จ อนนฺตปฺปเภทา กิเลสาติ ฯ สงฺเขปโตติ เอตฺถ ฯ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน สพฺพโส อปฺป-วตฺติกรเณน กิเลสมารํ สมุทยปฺปหานปริญฺญาวเสน ขนฺธมารํสหายเวกลฺลกรณวเสน สพฺพทา อปฺปวตฺติกรเณน อภิสงฺขารมารํพลวิธมนวิสยาติกฺกมนวเสน เทวปุตฺตมจฺจุมารญฺจ อภญฺชิ ภคฺเคอกาสิ ฯ ปริสฺสยานนฺติ อุปทฺทวานํ ฯ สมฺปติ อายติญฺจ สตฺตานํอนตฺถาวหตฺตา มารณฏฺเฐน วิพาธนฏฺเฐน กิเลโสว มาโรติ กิเลส-มาโร ฯ วธกฏฺเฐน ขนฺโธว มาโรติ ขนฺธมาโร ฯ ตถา หิ วุตฺตํวธกํ รูปํ วธกํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติอาทิ ฯ ชาติ-ชราทิมหาพฺยสนนิพฺพตฺตเนน อภิสงฺขาโรว มาโรติ อภิสงฺขารมาโร ฯสงฺกิเลสนิมิตฺตํ หุตฺวา คุณมารณฏฺเฐน เทวปุตฺโตว มาโรติ เทว-ปุตฺตมาโร ฯ สตฺตานํ ชีวิตสฺส ชีวิตปริกฺขารานญฺจ ชานิกรเณนมหาพาธรูปตฺตา มจฺจุเอว มาโรติ มจฺจุมาโร ฯ สตปุญฺญ__ลกฺข__ณธรสฺสาติ อเนกสตปุญฺญนิพฺพตฺต มหาปุริส__ลกฺข__ณ-

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหตีติ ฯ __ลกฺข__ณปฏิเวธสฺสาติ อสุภ__ลกฺข__ณปฏิเวธสฺส ฯ ปฏิกูลสภาวสลฺ__ลกฺข__ณสฺส กสฺสจิ วณฺณคฺคหณมุเขน โกฏฺฐาสาววฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ กสฺสจิ สณฺฐานคฺคหณมุเขน กสฺสจิ ทิสา-วิภาคคฺคหณมุเขน กสฺสจิ ปติฏฺฐิโตกาสคฺคหณมุเขน กสฺสจิสพฺพโส ปริจฺฉิชฺชคฺคหณมุเขนาติ วณฺณาทิโต สลฺ__ลกฺข__ณํ อุคฺคห-โกสลฺลาวหํ วุตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต เกสาทีนํ วณฺโณ ววฏฺฐ-เปตพฺโพติอาทิมาห ฯ อตฺตโน ภาโค สภาโค สภาเคน ปริจฺเฉโทสภาคปริจฺเฉโท ฯ เหฏฺฐูปริติริยนฺเตหิ สโกฏฺฐาสิกเกสนฺตราทีหิ จปริจฺเฉโทติ อตฺโถ ฯ อมิสฺสกตาวเสนาติ โกฏฺฐาสนฺตเรหิอโวมิสฺสกตาวเสน ฯ อสภาโค หิ อิธ วิสภาโคติ อธิปฺเปโตน วิรุทฺธสภาโค ฯ สฺวายมตฺโถ เกสาทิสทฺทโตเอว ลพฺภติ ฯสทฺทนฺตรตฺถาโปหวเสน สทฺโท อตฺถํ วทตีติ เกสาติ วุตฺเตอเกสา น โหนฺตีติ อยมตฺโถ วิญฺญายติ ฯ เก ปน เตอเกสา โลมาทโย น จ ฆฏาทีสุ ปสงฺโค ปกรเณเนว เตสํนิวตฺติตตฺตา ฯ [18]] ปฏิกูลวเสเนว กถิตํ ธาตุวิภงฺคสฺส สามญฺญโตปิอคฺคหิตตฺตา ฯ ตเถว วิสุํ ธาตุกมฺมฏฺฐานสฺส กถิตตฺตา จธาตุวิภงฺโค ปุกฺกุสาติสุตฺตํ วิภงฺคปฺปกรเณ ธาตุวิภงฺคปาลิ จ ฯยสฺส วณฺณโต อุปฏฺฐาติ เกสาทิ ตํ ปุคฺคลํ สนฺธาย ฌานานิ

อนุสฺสติกมฺมฐานนิทฺเทส วณฺณนาวทนฺติ ฉนฺทวเสน ปุพฺเพ วิย ตโย ตถา ปามุชฺชวเสนาติ อิเมหินวหากาเรหิ ฯ กามญฺเจตฺถ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ตโยเอว อาการาลพฺภนฺติ ตนฺติวเสน ปน สพฺเพสํ ปาลิอารุฬฺหตฺตา เตสํ วเสนปริกมฺมสฺส กาตพฺพตฺตา จ ตตฺรายํ ภิกฺขุ นวหากาเรหีติ วุตฺตํ ฯ เอวํปชานโตติ เอวํ ยถาวุตฺเตหิ อากาเรหิ อสฺสาสปสฺสาเส ปชานโต ตตฺถมนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส ฯ เอเกนากาเรนาติ ทีฆํ อสฺสาสาทีสุ จตูสุอากาเรสุ เอเกน อากาเรน นวสุ ตีสุ วา เอเกน ฯ ตถา หิ วกฺขติ ทีโฆ รสฺโส จ อสฺสาโส ปสฺสาโสปิ จ ตาทิโส จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺติ นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโนติ ฯ อยํ ภาวนา อสฺสาสปสฺสาสกายานุปสฺสนาติ กตฺวา วุตฺตํกายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา สมฺปชฺชตีติ ฯ อิทานิ ปาลิวเสเนวเต นว อากาเร ภาวนาวิธิญฺจ ทสฺเสตุํ ยถาหาติอาทิ อารทฺธํ ฯ ตตฺถ กถํ ปชานาตีติ ปชานนวิธึ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติ ฯทีฆํ อสฺสาสนฺติ วุตฺต__ลกฺข__ณํ ทีฆํ อสฺสาสํ ฯ อทฺธานสงฺขาเตติอทฺธานนฺติ สงฺขํ คเต ฯ ทีเฆ กาเล ทีฆํ ขณนฺติ อตฺโถ ฯโกฏฺฐาสปริยาโย วา สงฺขาตสทฺโท เถยฺยสงฺขาตนฺติอาทีสุ1 วิย ฯตสฺมา อทฺธานสงฺขาเตติ อทฺธานโกฏฺฐาเส เทสภาเคติ อตฺโถ ฯฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยาลทฺธสฺสาทตฺตา ตตฺถ สาติสโย กตฺตุกามตา__ลกฺข__โณ กุสลจฺฉนฺโท1 ม. มู. 497 ฯ

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํ ยสฺส __ลกฺข__ณตฺตยสฺส ภาวา ขนฺเธสุ อนิจฺจสมญฺญา ตสฺมึ__ลกฺข__ณตฺตเย อนิจฺจตาสมญฺญาติ อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทว-ยญฺญถตฺตนฺติ วตฺวา วิเสสโต ธมฺมานํ ขณิกนิโรเธ อนิจฺจตา-โวหาโรติ ทสฺเสนฺโต หุตฺวา อภาโว วาติอาทิมาห ฯ ตตฺถอุปฺปาทปุพฺพกตฺตา อภาวสฺส หุตฺวาคหณํ เตน ปากภาวปุพฺพกตฺตํวินาสภาวสฺส ทสฺเสติ ฯ เตเนวากาเรนาติ นิพฺพตฺตนากาเรน จ ฯขณภงฺเคนาติ ขณิกนิโรเธน ฯ ตสฺสา อนิจฺจตายาติ ขณิกภงฺค-สงฺขาตาย อนิจฺจตาย ฯ ตาย อนุปสฺสนายาติ ยถาวุตฺตาย อนิจฺจานุ-ปสฺสนาย ฯ สมนฺนาคโตติ สมงฺคีภูโต โยคาวจโร ฯ ขโย สงฺขารานํวินาโส วิรชฺชนํ เตสํเยว วิลุชฺชนํ วิราโค ขโยเอว วิราโคขยวิราโค ขณิกนิโรโธ ฯ อจฺจนฺตเมตฺถ เอกสฺมึ อธิคเต สงฺขาราวิรชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ อจฺจนฺตวิราโค นิพฺพานํ ฯ เตนาห ขยวิราโคสงฺขารานํ ขณภงฺโค อจฺจนฺตวิราโค นิพฺพานนฺติ ฯ ตทุภยวเสนปวตฺตาติ ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาย อจฺจนฺตวิราคานุ-ปสฺสนาวเสน มคฺคสฺส ปวตฺติ โยเชตพฺพา ฯ อารมฺมณโต วาวิปสฺสนาย ขยวิราคานุ ปสฺสนาวเสน ปวตฺติ ตนฺนินฺนภาวโต อจฺจนฺ-ตวิราคานุปสฺสนาวเสน มคฺคสฺส ปน อสมฺโมหโต ขยวิราคา-นุปสฺสนาวเสน อารมฺมณโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน ปวตฺติเวทิตพฺพา ฯ เอเสว นโยติ อิมินา ยสฺมา วิราคานุปสฺสนาปเทวุตฺตนยานุสาเรน เทฺวธา นิโรธา ขยนิโรโธ จ อจฺจนฺตนิโรโธ

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํมิตฺเต ภวา มิตฺเต วา อารมฺมณภูเต ปิเย ปุคฺคเล ภวา มิตฺตสฺสเอสา ปวตฺติ เมชฺชนวเสเนวาติ เวทิตพฺพํ ฯ กโรตีติ กรุณา ฯ กึกโรติ เกสํ กินฺนิมิตฺตนฺติ อาห ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนนฺติ ฯกมฺปนนฺติ จ ปเรสํ ทุกฺขํ ทิสฺวา ตสฺส อปเนตุกามสฺส อสหนากาเรนจิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ ฯ ตยิทํ สปฺปุริสานํเยว โหตีติ อาห สาธูนนฺติ ฯสปฺปุริสา หิ สปรหิตสาธเนน สาธูติ วุจฺจนฺติ ฯ วินาเสตีติ อทสฺสนํคเมติ อปเนตีติ อตฺโถ ฯ เตเนตฺถ หึสนํ อปนยนนฺติ ทสฺเสติ ฯปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติ__ลกฺข__ณา หิ กรุณา ฯ ผรณาวเสนาติผุสนวเสน อารมฺมณกรณวเสนาติ อตฺโถ ฯ อารมฺมณกรณญฺเจตฺถทุกฺขิเตสุ ทุกฺขาปนยนากาเรเนวาติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ โมทนฺติ ตายาติโมทนากิริยาย มุทิตาย กรณภาวนิทฺเทโส ฯ สฺวายํ อุปจารสิทฺโธมุทิตาวินิมุตฺโต นตฺถิ ฯ ตตฺถ โกจิ กตฺตาติ ตเมว กตฺตุภาเวนนิทฺทิสติ ฯ สยํ วา โมทตีติ อยมฺปิ อุปจารนิทฺเทโสว ธมฺมานํอวสวตฺตนโตติ วสวตฺติภาวนิวารณตฺถํ โมทนมตฺตเมว วา ตนฺติมุทิตาติ อาห ฯ ปิยาทีสุ ปกฺขปาตุปจฺเฉทนมุเขน อุทาสีนภาว-สงฺขาตา อุปปตฺติโต อิกฺขา อุเปกฺขา ฯ เตนาห อเวรา โหนฺตูติ-อาทิ ฯ ตตฺถ อุเปกฺขตีติ กตฺตุนิทฺเทเส การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว ฯ [106]] หิโต นาม อตฺถจโร ฯ ตสฺมา หิตาการปฺปวตฺติ-__ลกฺข__ณาติ สตฺตานํ หิตจรณากาเรน ปวตฺติ__ลกฺข__ณา หิตาการสฺสวา ปวตฺตน__ลกฺข__ณา ฯ หิตุปสํหารรสาติ สตฺเตสุ หิตสฺส อุปนยน-

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํ ปโมทน__ลกฺข__ณาติ ปรสมฺปตฺติยา ปโมทน__ลกฺข__ณา ฯ อนิสฺสา-ยนรสาติ อิสฺสายนสฺส ปฏิปกฺขภาวกิจฺจา ฯ สตฺตานํ สมฺปตฺติยาปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสลธมฺเมสุ จ อสหนํ อรมณํ อรติ อิจฺเจวสงฺคหํ คจฺฉติ ฯ ตสฺสา วิหนนากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐติ ตสฺสา วาวิฆาตํ วูปสมนํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา ฯ ปหาโสเคหสิตปีติวเสน ปหฏฺฐภาโว อุพฺพิลาวิตตฺตํ ฯ สตฺเตสุ สมภาวทสฺสนรสาติ ปิยาทิเภเทสุ สพฺพสตฺเตสุ อุทาสีนวุตฺติยา สมภาวสฺเสว ทสฺสนกิจฺจา อุปปตฺติโต อิกฺขนโต สมภาเว-เนว เตสํ คหณกิจฺจาติ อตฺโถ ฯ สตฺเตสุ ปฏิกูลาปฏิกูลาการานํอคฺคหณโต ตตฺถ ปฏิฆานุนยานํ วูปสมนากาเรน วุตฺติยา เตสํวูปสมํ วิกฺขมฺภนํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺฐานา ฯเอวํ ปวตฺตกมฺมสฺสกตาทสฺสนปทฏฺฐานาติ เอตฺถ เอวนฺติ อิมินาพฺยติเรกมุเขน หิตุปสํหารทุกฺขาปนยนสมฺปตฺติปโมทนากาเร ปจฺจา-มสนฺโต เมตฺตาทีนํ ติสฺสนฺนํ ปวตฺติอาการปฏิเสธนมุเขน ปวตฺตํกมฺมสฺสกตญาณํ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารสฺส อาสนฺนการณํ นยงฺกิญฺจีติ ทสฺเสติ ฯ วิปสฺสนาสุขญฺเจว ภวสมฺปตฺติ จาติ เอตฺถ ทิฏฺฐธมฺมสุข-วิหาโร จาติ วตฺตพฺพํ ฯ ตมฺปิ หิ เนสํ สาธารณปฺปโยชนํ ฯตถา สุขํ สุปตีติอาทโย เอกาทสานิสํสา ฯ เต ปน เหฏฺฐาวุตฺตาเอวาติอิธ น คหิตา ฯ นิสฺสรติ อปคจฺฉติ เอเตนาติ

อารุปฺปนิทฺเทส วณฺณนาวิภาเวตุํ น สกฺโกติ ยถา ตทญฺญชฺฌานานิ อตฺตโน อารมฺมณํ ฯเกวลํ ปน อารพฺภ ปวตฺติมตฺตเมวสฺส ตตฺถ โหติ ฯ ตยิทํอารมฺมณภาเวนาปิ นาม วิภูตาการตาย ฐาตุํ อปฺปโหนฺตํ อารมฺมณ-กรเณ กึ ปโหติ ฯ ตสฺมา ตสฺมา ตสฺส อวิภูตกิจฺจํ ทิสฺวา สตฺถาเหฏฺฐา ตีสุ ฐาเนสุ ภาวนาการํ กตฺวา ตาทิโส อิธ น ลพฺภตีติทีเปตุํ จตุตฺถารุปฺเป เทสนายํ สุตฺตภาวนาการํ ปริยายเทสนตฺตาน กเถสิ ฯ ยสฺมา ปน สารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมเณปวตฺติอากาโร อตฺเถวาติ อติสุขุมภาวปฺปตฺตตํ ทสฺเสตุํ ตญฺเญวอากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิกโรตีติ วิภงฺเค วุตฺตํ ยทา จธมฺมสาสนภาวโต ปุพฺพภาควเสน วา วิภงฺเค สนฺตโต มนสิกโรตีติวุตฺตํ ตทา โยคิโน ตสฺส วิภูตภาวโต ฯ อปฺปนาวเสน ปน สุตฺเตภาวนากาโร น คหิโต อวิภูตภาวโต ฯ กมฺมฏฺฐานํ หิ กิญฺจิอาทิโต อวิภูตํ โหติ ยถาตํ พุทฺธานุสฺสติอาทิ กิญฺจิ มชฺเฌยถา ตํ อานาปานสฺสติ กิญฺจิ อุภยตฺถ ยถาตํ อุปสมานุสฺสติ-อาทิ ฯ จตุตฺถารุปฺปกมฺมฏฺฐานํ ปน ปริโยสาเน อวิภูตํ ภาวนายมตฺถกปฺปตฺติยํ อารมฺมณสฺส วิภูตภาวโต ฯ ตสฺมา จตุตฺถารุปฺเปอิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ สตฺถารา สุตฺเต ภาวนากาโร น คหิโต นสพฺเพน สพฺพํ อภาวโตติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ ฯ [135]] อสทิสรูโปติ ทฺวตฺตึสมหาปุริส__ลกฺข__ณอสีติอนุพฺยญฺชน-พฺยามปฺปภาเกตุมาลาทีหิ รูปคุเณหิ อญฺเญหิ อสาธารณรูปกาโย ฯ

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํกโรนฺตสฺส โยคิโน ยทิปิ ปุพฺพภาเค วิสุํ วิสุํ โกฏฺฐาเสสุมนสิกาโร ปวตฺตติ อปรภาเค ปน เอกสฺมึเยว โกฏฺฐาเส อตฺถ-สิทฺธิ โหติ น สพฺเพสุ เอวมิธาปีติ ฯ ตตฺถ สิยา ยถาปฏิกูลภาวสามญฺเญน ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺฐาเน อเภทโต มนสิกาโรปวตฺตติ เอวํ อิธ ธาตุภาวสามญฺเญน อเภทโต มนสิกาโรปวตฺตตีติ เอกํ ววฏฺฐานนฺติ วุตฺตนฺติ ฯ นยิทเมวํ ฯ ตตฺถ หิปณฺณตฺติสมติกฺกมโต ปฏฺฐาย ปฏิกูลวเสเนว สพฺพตฺถ มนสิกาโรปวตฺเตตพฺโพ อิธ ปน สภาวสรสสลฺ__ลกฺข__ณโต ธาตุโย มนสิกา-ตพฺพา น ธาตุภาวสามญฺญโต ฯ เตเนวาห สภาวุป__ลกฺข__ณวเสนสนฺนิฏฺฐานนฺติ ฯ กึ วา เอเตน ปปญฺเจน อญฺเญหิ เอกูน-จตฺตาฬีสาย กมฺมฏฺฐาเนหิ อสํสฏฺฐํ จตุธาตุววฏฺฐานํ นาม เอกํกมฺมฏฺฐานนฺติ ทสฺเสตุํ เอกํ ววฏฺฐานนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯจตุธาตุววฏฺฐานสฺส ภาวนานิทฺเทโสติ กสฺมา วุตฺตํ นนุ จตุ-ธาตุววฏฺฐานสฺส เภเทน ววฏฺฐานํ ภาวนาว สกึ ปวตฺตํ ปนววฏฺฐานํ ตสฺส พหุลีกาโร ภาวนาติ วจนเภเทน วุตฺตํ กถํ ปนภาวนา นิทฺทิสิยติ ตสฺสา วจีโคจราติกฺกนฺตภาวโตติ ฯ นายํ โทโสภาวนฏฺเฐ ภาวนาโวหารโต ฯ ภาวนฏฺโฐ หิ กมฺมฏฺฐานปริคฺคโหอิธ ภาวนาติ อธิปฺเปโต ฯ [146]] สภาวุป__ลกฺข__ณวเสนาติ กกฺขฬตฺตาทิกสฺส ส__ลกฺข__ณสฺสอุปธารณวเสน ฯ อิทํ หิ กมฺมฏฺฐานํ ปฐวีกสิณาทิกมฺมฏฺฐานํ วิย น

สมาธินิทฺเทส วณฺณนาปณฺณตฺติมตฺตสลฺ__ลกฺข__ณวเสน นีลกสิณาทิกมฺมฏฺฐานํ วิย น นีลาทิ-วณฺณสลฺ__ลกฺข__ณวเสน นาปิ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ วิย สงฺขารานํอนิจฺจตาทิสามญฺญ__ลกฺข__ณสลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺตติ อถโข ปฐวี-อาทีนํ สภาวสลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺตตีติ ฯ เตน วุตฺตํ สภาวุป__ลกฺข__ณ-วเสนาติ ฯ กกฺขฬตฺตาทิกสฺส ส__ลกฺข__ณสฺส อุปธารณวเสนาติ อตฺโถ ฯสนฺนิฏฺฐานนฺติ ญาณวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ น เยวาปนกวินิจฺฉโยนาปิ วิตกฺกาทิวินิจฺฉโย ฯ ธาตุมนสิกาโรติ ธาตูสุ มนสิกาโรจตสฺโส ธาตุโย อารพฺภ ภาวนา มนสิกาโรติ อตฺโถ ฯ กาตพฺพโตกมฺมํ โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต ฐานญฺจาติ กมฺมฏฺฐานํจตุนฺนํ มหาภูตานํ สภาวสลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺตํ โยคกมฺมํ ฯ เตนาหธาตุมนสิกาโร ธาตุกมฺมฏฺฐานํ จตุธาตุววฏฺฐานนฺติ อตฺถโต เอกนฺติ ฯตยิทํ จตุธาตุววฏฺฐานํ ทฺวิธา อาคตนฺติ กสฺมา วุตฺตํ นนุ ธาตุ-วิภงฺเค นาติสงฺเขปวิตฺถารวเสน อาคตํ ตสฺมา ติธา อาคตนฺติวตฺตพฺพนฺติ ฯ น ตตฺถาปิ อชฺฌตฺติกานํ ธาตูนํ ปเภทโต อนวเสส-ปริยาทานสฺส กตตฺตา พาหิรานญฺจ ธาตูนํ ปริคฺคหิตตฺตา ฯ อถวา ฯทฺวิธา อาคตนฺติ เอตฺถ ทฺวิธาว อาคตนฺติ น เอวํ นิยโม คเหตพฺโพอถโข ทฺวิธา อาคตเมวาติ เตน ตติยสฺสาปิ ปการสฺส สงฺคโหสิทฺโธ โหติ ฯ โส จ นาติสงฺเขปวิตฺถารนโย สงฺเขปโต จ วิตฺถารโตจาติ เอตฺถ อาวุตฺติวเสน จสทฺเทเนว วา สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพ ฯอถวา ฯ โย นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน อติสงฺเขปปฏิกฺเขปมุเขน ลพฺภ-

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํอุปาทินฺนนฺติ ทฬฺหอาทินฺนนฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ มมนฺติ คหิตํอหนฺติ ปรามฏฺฐนฺติ โยชนา ฯ เสยฺยถีทนฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา-วาจีติ อาห ตํ กตมนฺติ เจติ อตฺโถติ ฯ ตโตติ ปจฺฉา ฯตนฺติ ตํ อชฺฌตฺติกาทิเภทโต ทสฺสิตํ ปฐวีธาตุํ ฯ ทสฺเสนฺโตติวตฺถุวิภาเคน ทสฺเสนฺโต ฯ กิญฺจาปิ มตฺถลุงฺคํ อฏฺฐิมิญฺเชเนวสงฺคเหตฺวา อิธ ปาลิยํ วิสุํ น อุทฺธฏํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปนวีสติยา อากาเรหิ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ วิสุํ คหิตนฺติ ตมฺปิสงฺคณฺหนฺโต ถทฺธภาวาธิกตาย ปฐวีธาตุโกฏฺฐาเสสุเยว มตฺถลุงฺคํปกฺขิปิตฺวา วีสติยา อากาเรหิ ปฐวีธาตุ นิทฺทิฏฺฐาติ เวทิตพฺพาติอาห ฯ ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจีติ วา อิมินา ปาลิยํ มตฺถลุงฺคสฺสสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ฯ ตสฺมา อิธ ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจีติ อิทํปุพฺพปทาเปกฺขํ ฯ มตฺถลุงฺคํ ปกฺขิปิตฺวา วีสติยา อากาเรหิ ปฐวีธาตุนิทฺทิฏฺฐาติ เวทิตพฺพา ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจีติ วจนโต ฯ ปุนยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจีติ อวเสเสสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสูติ โยเชตพฺพํ ฯตีสุ โกฏฺฐาเสสูติ ติปฺปกาเรสุ โกฏฺฐาเสสุ ฯ น หิ เต ตโยโกฏฺฐาสา ฯ [149]] วิสฺสนฺทนภาเวนาติ ปคฺฆรณภาเวน ฯ อปฺโปตีติวิสรติ ฯ ปปฺโปตีติ ปาปุณาติ ฯ สสมฺภารอาปวเสน เจตํ วุตฺตํ ฯโส หิ วิสฺสนฺทนภาเวน สสมฺภารปฐวีสงฺขาตํ ตํ ตํ ฐานํ วิสรติปาปุณาติ จ ฯ __ลกฺข__ณปฺปเวเสเนว วา ฯ โสปิ หิ สหชาตอญฺญ-

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํอาทิโต ทฺวตฺตึสาการา ธาตุโย น โหนฺตีติ ฯ วตฺถุสีเสน ธาตูนํเยวอุคฺคเหตพฺพตฺตา นายํ โทโส ฯ วุตฺตปฺปกาเรติ โคจรคามโตนาติทูรนาจฺจาสนฺนตาทีหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโตติอาทินาวุตฺตปฺปกาเร ฯ กตสพฺพกิจฺเจนาติ ปลิโพธุปจฺเฉทาทิกํ กตํ สพฺพกิจฺจํเอเตนาติ กตสพฺพกิจฺโจ เตนสฺส สีลวิโสธนาทิ ปน กมฺมฏฺฐานา-นุคฺคหณโต ปเคว สิทฺธํ โหตีติ ทสฺเสติ ฯ สสมฺภารสงฺเขปโตติสมฺภริยนฺติ เอเตน พุทฺธิโวหาราติ สมฺภาโร ตํ นิมิตฺตํ ฯ กึปน ตํ ปฐวีอาทิ ฯ เกสาทีสุ หิ วีสติยา อากาเรสุ ปฐวีติพุทฺธิโวหารา ปฐวีนิมิตฺตกา ถทฺธตํ อุปาทาย ปวตฺตนโต ฯ ตสฺมาตตฺถ ปฐวีสมฺภาโร นาม สวิเสสาย ตสฺสา อตฺถิตาย ฯ เกสาทโยสห สมฺภาเรหีติ สสมฺภารา ฯ อาโปโกฏฺฐาสาทีสุปิ เอเสว นโย ฯสสมฺภารานํ สงฺเขโป สสมฺภารสงฺเขโป ตโต สสมฺภารสงฺเขปโตภาเวตพฺพนฺติ โยชนา ฯ สงฺเขปโต วีสติยา ทฺวาทสสุ จตูสุ ฉสุจ โกฏฺฐาเสสุ ยถากฺกมํ ปฐวีอาทิกา จตสฺโส ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวาธาตุววฏฺฐานํ สสมฺภารสงฺเขปโต ภาวนา ฯ เตนาห อิธ ภิกฺขุวีสติยา โกฏฺฐาเสสูติอาทึ ฯ สสมฺภารวิภตฺติโตติ สสมฺภารานํเกสาทีนํ วิภาคโต เกสาทิเก วีสติ โกฏฺฐาเส ปุพฺเพ วิย เอกชฺฌํอคฺคเหตฺวา วิภาคโต ปฐวีธาตุภาเวน ววฏฺฐาปนํ ฯ อาโปโกฏฺฐาสา-ทีสุปิ เอเสว นโย ฯ ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโตติ __ลกฺข__ิยติ เอเตนาติ__ลกฺข__ณํ ธมฺมานํ สภาโค อิธ ปน ถทฺธตาทิ ตสฺมา ถทฺธ-"

สมาธินิทฺเทส วณฺณนา__ลกฺข__ณาทิวนฺตตาย สห __ลกฺข__เณหีติ ส__ลกฺข__ณา เกสาทโย ทฺวาจตฺตาลีสอาการา เตสํ สงฺเขปโต ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ เกสาทิเก วีสติโกฏฺฐาเส เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตตฺถ ถทฺธตาทิกํ จตุพฺพิธมฺปิ__ลกฺข__ณํ ววฏฺฐเปตฺวา ภาวนา ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโต ภาวนา ฯ เอเสวนโย อาโปโกฏฺฐาสาทีสุปิ ฯ ส__ลกฺข__ณวิภตฺติโตติ ถทฺธ__ลกฺข__ณาทินาส__ลกฺข__ณาทีนํ เกสาทีนํ วิภาคโต เกสาทีสุ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรสุปจฺเจกํ ถทฺธตาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ __ลกฺข__ณานํ ววฏฺฐาปนวเสนภาวนา ฯ เอวํ จตูหิ อากาเรหิ อุทฺทิฏฺฐํ ภาวนานยํ นิทฺทิสิตุํ กถํสสมฺภารสงฺเขปโต ภาเวตีติอาทิ อารทฺธํ ฯ เอตฺถ จ ยถาติกฺขปญฺโญ ปุคฺคโล ติกฺขตาย ปโรปริยตฺติสภาวโต ติกฺขินฺทฺริย-มุทินฺทฺริยตาวเสน ทุวิโธติ ตตฺถ ติกฺขินฺทฺริยสฺส วเสน สงฺเขปโตปฐมนโย วุตฺโต มุทินฺทฺริยสฺส วเสน ทุติโย เอวํ นาติติกฺข-ปญฺโญปิ ปุคฺคโลติ ฯ ตตฺถ โย วิสทินฺทฺริโย ปุคฺคโล ตสฺส วเสนสสมฺภารสงฺเขปโต ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโต จ ภาวนานโย นิทฺทิฏฺโฐ โยปน นาติวิสทินฺทฺริโย ตสฺส วเสน สสมฺภารวิภตฺติโต ส__ลกฺข__ณ-วิภตฺติโต จ ภาวนานโย นิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺพํ ฯ ตสฺส เอวํววฏฺฐาปยโตเอว ธาตุโย ปากฏา โหนฺติ สวิเสสํ ธาตูนํ ปริคฺคหิ-ตตฺตา ฯ ภาวนาวิธานํ ปเนตฺถ น เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ ฯยสฺสาติ นาติวิสทินฺทฺริยํ ปุคฺคลํ สนฺธาย วทติ ฯ เอวํ ภาวยโตติ

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํสนฺตปฺปนกิจฺโจ เตโชติ ตสฺส ปริคฺคณฺหนากาโรเอว ปจฺจามฏฺโฐ ฯเยน ชริยตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย ฯ อสฺสาสปสฺสาสวเสนาติ อนฺโตปวิสนพหินิกฺขมนนาสิกวาต-ภาเวน ฯ เอวํ ปวตฺตมนสิการสฺสาติ อิมินา วุตฺตากาเรน สสมฺภาร-วิภตฺติโต ปวตฺตกมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส ฯ ธาตุโย ปากฏา โหนฺตีติวิตฺถารโต ปริคฺคหิตตฺตา ธาตุโย วิภูตา โหนฺติ ฯ อิธาปิ ภาวนาวิธานํเหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ ฯ [167]] ตตฺเถวาติ เตสุเยว วีสติยา โกฏฺฐาเสสุ ฯ ปริ-ปาจน__ลกฺข__ณํ วิตฺถมฺภน__ลกฺข__ณนฺติ เอตฺถาปิ ตตฺเถวาติ อาเนตฺวาสมฺพนฺธิตพฺพํ ฯ ปุน ตตฺเถวาติ เตสุเยว ทฺวาทสสุ โกฏฺฐาเสสูติอตฺโถ ฯ เอตฺถ จ เกสาทิโกฏฺฐาสานํ สวิคฺคหตาย ตตฺถวิชฺชมานา อาโปธาตุอาทโย นฺหานียจุณฺณาทีสุ อุทกาทโย วิยสุวิญฺเญยฺยาติ ตตฺเถว อาพนฺธน__ลกฺข__ณนฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ สนฺตปฺ-ปนาทิเตโชธาตุโกฏฺฐาเสสุ วายุธาตุอาทโย น ตถา สุวิญฺเญยฺยาติกตฺวา เตน อวินิพฺภุตฺตนฺติ วุตฺตํ น ตตฺเถวาติ ฯ ยทิ เอวํวายุโกฏฺฐาเสสุ กถํ ตตฺเถวาติ ฯ วายุโกฏฺฐาสาปิ หิ อุทฺธงฺคมา-วาตาทโย ปิณฺฑากาเรเนว ปริคฺคเหตพฺพตํ อุปคจฺฉนฺติ น ปนสนฺตาปนาทิเตโชโกฏฺฐาสาติ นายํ โทโส ฯ ตตฺถ เตนาติ เตนเตเชน ฯ อวินิพฺภุตฺตนฺติ อวินาภูตํ ฯ ตํกลาปคตวเสน วาเอวํ วุตฺตํ ฯ เอวํ ววฏฺฐาปยโตติ วุตฺตากาเรน ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโต

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํวุตฺโต ฯ __ลกฺข__ณาทิโต ธาตุโย ปริคฺคณฺหนฺเตน ส__ลกฺข__ณวิภตฺติโตกมฺมฏฺฐานาภินิเวเส ยสฺมา ทฺวาจตฺตาลีสาย โกฏฺฐาสานํ วเสนธาตูสุ ปริคฺคยฺหมานาสุ เอตฺตกา อุตุสมุฏฺฐานา เอตฺตกา จิตฺตาทิ-สมุฏฺฐานาติ อยํ วิภาโค ญาตพฺโพ โหติ ตสฺมา สมุฏฺฐานโตมนสิกาโร วุตฺโต ฯ เอวํ ปริญฺญาตสมุฏฺฐานานมฺปิ ตาสํ สทฺทา-นุสาเรน วินา วิเสสสามญฺญปริคฺคโห กาตพฺโพติ ทสฺเสตุํ นานตฺเต-กตฺตโต มนสิกาโร วุตฺโต ฯ __ลกฺข__ณวิเสสโต วินิพฺภุตฺตรูปาปิเอตา อนิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานตาย ปเทเสน อวินิพฺภุตฺตาติ อยํ วิเสโสปริคฺคเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโต มนสิกาโร วุตฺโต ฯสติปิ อวินิพฺโภควุตฺติยํ กาจิเทว กาสญฺจิ สภาคา กาจิ วิสภาคาติอยมฺปิ วิเสโส ปริคฺคเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ สภาควิสภาคโต มนสิกาโรวุตฺโต ฯ สภาควิสภาคาปิ ธาตุโย อชฺฌตฺติกา อีทิสกิจฺจวิเสสยุตฺตาพาหิรา ตพฺพิปรีตาติ อยํ วิเสโส ปริคฺคเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ อชฺฌตฺติก-พาหิรวิเสสโต มนสิกาโร วุตฺโต ฯ สชาติสงฺคหาทิโก ธาตูสุ สงฺคห-วิเสโสปิ ปริคฺคณฺหิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ สงฺคหโต มนสิกาโร วุตฺโต ฯสนฺธารกาทีหิ ยถาสกกิจฺเจหิ อญฺญมญฺญปตฺถมฺภภาวโตปิ ธาตุโยปริคฺคเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ปจฺจยโต มนสิกาโร วุตฺโต ฯ อพฺยา-ปารนยโต ตา ธาตุโย ปริคฺคเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ อสมนฺนาหารโตมนสิกาโร วุตฺโต ฯ อตฺตโน ปจฺจยธมฺมวิเสสโต ปจฺจยภาววิเสสโตจ ธาตุโย ปริคฺคเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ปจฺจยวิภาคโต มนสิกาโร

สมาธินิทฺเทส วณฺณนามนสิการวิธิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ ฯ [170]] ยทิปิ จตุนฺนํ ธาตูนํ __ลกฺข__ณาทโย เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถวุตฺตาเอว ตถาปิ เต อนวเสสโต ทสฺเสตฺวา วิสุํ กมฺมฏฺฐานปริคฺคหวิธึทสฺเสตุํ __ลกฺข__ณาทิโตติอาทิ อารทฺธํ ฯ ตตฺถ __ลกฺข__ิยติ เอเตนาติ__ลกฺข__ณํ ฯ กกฺขฬตฺตํ __ลกฺข__ณเมติสฺสาติ กกฺขฬตฺต__ลกฺข__ณา ฯ นนุจ กกฺขฬตฺตเมว ปฐวีธาตูติ ฯ สจฺจเมตํ ฯ ตถาปิ วิญฺญาตาวิญฺญาต-สทฺทตฺถตาวเสน อภินฺเนปิ ธมฺเม กปฺปนาสิทฺเธน เภเทน เอวํ นิทฺเทโสกโต เอวญฺหิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหตีติ ฯ อถวา ฯ __ลกฺข__ิยตีติ__ลกฺข__ณํ กกฺขฬตฺตํ หุตฺวา __ลกฺข__ิยมานา ธาตุ กกฺขฬตฺต__ลกฺข__ณาติเอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ เสสาสุปิ เอเสว นโย ฯ ปติฏฺฐาน-รสาติ สหชาตธมฺมานํ ปติฏฺฐาภาวกิจฺจา ฯ ตโตเอว เนสํ สมฺปฏิจฺ-ฉนากาเรน ญาณสฺส ปจฺจุปติฏฺฐตีติ สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺฐานา ฯปทฏฺฐานํ ปเนตฺถ อญฺญธมฺมตาย น อุทฺธฏํ สาธารณภาค-สพฺภาวโต วา ทูรการณํ วิย ฯ ยถา วา ธมฺมุทฺเทสวาร-วณฺณนาทีสุ รสาทินา อญฺเญสํ ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตฺวา ปจฺจย-วนฺตตาทสฺสนตฺถํ ปทฏฺฐานํ อุทฺธฏํ น เอวมิธ ฯ อิธ ปน ธาตูนํอนญฺญสาธารณวิเสสวิภาวนปราย โจทนาย อญฺญธมฺมภูตํ ปทฏฺฐานํน อุทฺธฏนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ พฺรูหนรสาติ สหชาตธมฺมานํ วฑฺฒนกิจฺจา ฯตถาหิ สา เนสํ ปีณิตภาวํ ทสฺเสตีติ วุจฺจติ ฯ สงฺคหปจฺจุ-ปฏฺฐานาติ พาหิรอุทกํ วิย นฺหานิยจุณฺณสฺส สหชาตธมฺมานํ

อภิญฺญานิทฺเทส วณฺณนาอตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตาติ วตฺวา ปริจฺฉินฺนาติ วจนํเย เต โคจรนิวาเสน นิวุฏฺฐธมฺมา เต น เกวลํ วิญฺญาเณนวิญฺญาตมตฺตา อถโข ยถา ปุพฺเพ ชาตินามโคตฺตวณฺณลิงฺคา-หาราทิวิเสเสหิ ปริจฺเฉทการิกาย ปญฺญาย ปริจฺฉิชฺช คหิตา ตเถวตํ ญาณํ ปริจฺฉิชฺช คณฺหตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตํ ฯปรวิญฺญาเณน วิญฺญาตาปิ วา นิวุฏฺฐาติ สมฺพนฺโธ ฯ น เกวลํอตฺตโนว วิญฺญาเณน อถโข ปเรสํ วิญฺญาเณน วิญฺญาตาปิ วาติอตฺโถ ฯ อิธาปิ ปริจฺฉินฺนาติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ปเรสมฺปิวา วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนาติ ฯ ตสฺส จ คหเณปโยชนํ วุตฺตนเยเนว วตฺตพฺพํ ฯ เต จ โข ยสฺมา อตีตาสุเอวชาตีสุ อญฺเญหิ วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา เต จ ปรินิพฺพุตาปิโหนฺติ เยหิ เต วิญฺญาตา เตสํ ตทา ปวตฺตมานสนฺตานานุสาเรนเตสมฺปิ อตีเต ปวตฺติ ญายตีติ สิขาปฺปตฺตปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺสวิสยภูตํ ปุพฺเพนิวาสํ ทสฺเสตุํ ฉินฺนวฏฺฏุมกานุสฺสรณาทีสูติ วุตฺตํ ฯฉินฺนวฏฺฏุมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา เตสํ อนุสฺสรณํ ฉินฺนวฏฺฏุมกา-นุสฺสรณํ ฯ อาทิสทฺเทน ปจฺเจกสมฺพุทฺธพุทฺธสาวกานุสฺสรณานิคยฺหนฺตีติ วทนฺติ ฯ ฉินฺนวฏฺฏุมกา ปน สพฺเพว อนุปาทิเสสายนิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตา ฯ เตสํ อนุสฺสรณํ นาม เตสํ ปฏิปตฺติยาอนุสฺสรณํ ฯ สา ปน ปฏิปตฺติ สงฺเขปโต ฉฬารมฺมณคฺคหณ-__ลกฺข__ณาติ ฯ ตานิ อิธ ปน ปรวิญฺญาณวิญฺญาตคฺคหเณน คหิตานิ ฯ

ขนฺธนิทฺเทส วณฺณนา [5]] สาติ ปริตฺตารมฺมณา มหคฺคตารมฺมณาติ วุตฺตปญฺญา ฯโลกิยวิปสฺสนาติ โลกิยวิปสฺสนาปญฺญา ฯ สา โลกุตฺตรวิปสฺสนาติยา นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปญฺญา วุตฺตาสา โลกุตฺตรวิปสฺสนาติ มคฺคปญฺญํ สนฺธายาห ฯ สา หิ สงฺขารานํอนิจฺจตาทึ อคณฺหนฺตีปิ วิปสฺสนากิจฺจปาริปูริยา นิพฺพานสฺส วาตถ__ลกฺข__ณํ วิเสสโต ปสฺสตีติ วิปสฺสนาติ วุจฺจติ ฯ โคตฺรภุญาณมฺปนกิญฺจาปิ อปฺปมาณารมฺมณํ มคฺคสฺส ปน อาวชฺชนฏฺฐานิยตฺตาน วิปสฺสนาโวหารํ ลภติ ฯ อายนฺติ เอตาย สมฺปตฺติโยติ อาโย วุฑฺฒิ ฯ ตตฺถโกสลฺลนฺติ ตสฺมึ อนตฺถหานิอตฺถุปฺปตฺติ__ลกฺข__เณ อาเย โกสลฺลํกุสลตา นิปุณตา ฯ ตมฺปน เอกนฺติกํ อายโกสลฺลํ ปาลิวเสเนวทสฺเสตุํ อิเม เม ธมฺเมติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ อิทํ วุจฺจตีติยา อิเมสํ อกุสลธมฺมานํ อนุปฺปตฺติปฺปหาเนสุ กุสลธมฺมานญฺจอุปฺปตฺติฏฺฐิตีสุ ปญฺญา อิทํ อายโกสลฺลํ นามาติ วุจฺจติ ฯวุฑฺฒิ__ลกฺข__ณา อายโต อเปตตฺตา อปาโย อวุฑฺฒิ ฯ ตตฺถโกสลฺลนฺติ ตสฺมึ อตฺถหานิอนตฺถุปฺปตฺติ__ลกฺข__เณ อปาเย โกสลฺลํกุสลตา อปายโกสลฺลํ ฯ ตมฺปิ ปาลิวเสเนว ทสฺเสตุํ อิเม เมธมฺเมติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ อิทํ วุจฺจตีติ ยา อิเมสํ กุสลธมฺมานํอนุปฺปชฺชนนิรุชฺฌเนสุ อกุสลธมฺมานํ วา อุปฺปตฺติฏฺฐิตีสุ ปญฺญาอิทํ อปายโกสลฺลํ นามาติ วุจฺจติ ฯ อายโกสลฺลํ ตาว ปญฺญา

ขนฺธนิทฺเทส วณฺณนาน ติวิธสตฺตานุคฺคหตฺถํ ขนฺธาทิตฺตยคฺคหณํ กตฺตพฺพํ อญฺญถาสพฺพสาธารโณ อนุคฺคโห น กโต สิยา ฯ ติวิธา หิ สตฺตารูปสมฺมุฬฺหา อรูปสมฺมุฬฺหา อุภยสมฺมุฬฺหาติ ฯ เตสุ เย อรูป-สมฺมุฬฺหา ตทตฺถํ ขนฺธานํ คหณํ อรูปธมฺมานํ จตุธา วิภตฺตตฺตา ฯเย รูปสมฺมุฬฺหา ตทตฺถํ อายตนานํ รูปธมฺมานํ อฑฺเฒกาทสธาวิภตฺตตฺตา ฯ เย ปน อุภยสมฺมุฬฺหา ตทตฺถํ ธาตูนํ อุภเยสมฺปิวิภตฺตตฺตา ฯ ตถา อินฺทฺริยเภเทน ติกฺขินฺทฺริยา มชฺฌิมินฺทฺริยามุทินฺทฺริยา สงฺขิตฺตรุจิ มชฺฌิมรุจิ วิตฺถารรุจีติ จ ติวิธา สตฺตาเตสํ1 อตฺถาย ยถากฺกมํ ขนฺธาทิคฺคหณํ กตนฺติ โยเชตพฺพํ ฯอินฺทฺริยคฺคหณมฺปน กามเมเต ธมฺมา อิสฺสรา วิย สหชาตธมฺเมสุอิสฺสริยํ อาธิปจฺจํ ปวตฺเตนฺติ ตมฺปน เนสํ ธมฺมสภาวสิทฺธํ นเอตฺถ กสฺสจิ วสีภาโว สุญฺญา เอเต อวสวตฺติโนติ อนตฺต-__ลกฺข__ณสฺส สุขคฺคหณตฺถํ ฯ ตมฺปเนตํ จตุพฺพิธมฺปิ ปวตฺตินิวตฺติ-ตทุภยเหตุวเสน ทิฏฺฐเมว อุปการาวหํ น อญฺญถาติ สจฺจาทิทฺวยํ-คหิตํ ฯ อาทิสทฺเทน คหิตธมฺเมสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพ ฯ มูลํปติฏฺฐาภาวโต ฯ สติ หิ สีลวิสุทฺธิยญฺจ จิตฺตวิสุทฺธิยญฺจ อยํปญฺญา มูลชาตา โหติ นาสตีติ ฯ สรีรํ ปริพฺรูเหตพฺพโต ฯอิมิสฺสา หิ ปญฺญาย สนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย ปาทปาณิ-สีสฏฺฐานียา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอาทิกา อิมา ปญฺจ วิสุทฺธิโย อวยเวนสมุทายุป__ลกฺข__ณนเยน สรีรนฺติ เวทิตพฺพา ฯ1. ม. เตสมฺปิ.

ขนฺธนิทฺเทส วณฺณนารุปฺปนํ __ลกฺข__ณํ เอตสฺสาติ รุปฺปน__ลกฺข__ณํ ฯ ธมฺโมเอว ธมฺมชาตํ ฯรุปฺปนญฺเจตฺถ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติ ฯ นนุ จอรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมาคเม วิสทิสุปฺปตฺติ ลพฺภตีติ ฯ สจฺจํลพฺภติ น ปน วิภูตตรํ วิภูตตรญฺเหตฺถ รุปฺปนํ อธิปฺเปตํสีตาทิคฺคหณโต ฯ ยทิ เอวํ กถํ พฺรหฺมโลเก รูปสมญฺญา ฯ ตตฺถาปิตํสภาวานติวตฺตนโต โหติเยว รูปสมญฺญา อนุคฺคาหกปจฺจยวเสนวา ฯ วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต โย อตฺตโน สนฺตาเน ภินฺเนภิชฺชมานสฺเสว วิสทิสุปฺปตฺติเหตุภาโว ตํ รุปฺปนนฺติ อญฺเญ ฯอิมสฺมึ ปกฺเข รูปยติ วิการํ อาปาเทตีติ รูปํ ปุริมปกฺเข ปนรุปฺปตีติ ฯ สงฺฆฏฺฏเนน วิการาปตฺติยํ รุปฺปนสทฺโท นิรุฬฺโหติ เกจิ ฯอิมสฺมึ ปกฺเข อรูปธมฺเมสุ รูปสมญฺญาย ปสงฺโคเอว นตฺถิสงฺฆฏฺฏนาภาวโต ฯ ปฏิฆาโต รุปฺปนนฺติ อปเร ฯ สพฺพนฺตํเอกโต กตฺวาติ ราสฏฺฐํ หทเย ฐเปตฺวา วทติ ฯ ภูโตปาทาย-เภทโตติ เอตฺถ ฯ ตทธีนวุตฺติตาย ภวติ เอตฺถ อุปาทายรูปนฺติภูตํ ฯ ภูตานิ อุปาทิยเตว น ปน สยํ เตหิ อญฺเญหิ วาอุปาทิยตีติ อุปาทายํ ฯ กามํ จตุธาตุววฏฺฐาเน วจนตฺถาทิโตปิ ภูตานิวิภาวิตาเนว สภาวธมฺมานมฺปน __ลกฺข__ณาทิวิภาวนาติ กตฺวา วุตฺตํ__ลกฺข__ณรสปจฺจุปฏฺฐานานิ จตุธาตุววฏฺฐาเน วุตฺตานีติ ฯ ตตฺถปทฏฺฐานสฺส อวุตฺตตฺตา อาห ปทฏฺฐานโต ปนาติอาทิ ฯอวจนญฺจ ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส ปจฺจยโตติ เอตฺถ ปการนฺตเรน

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํสหการิการณภูโต อาการวิเสโส วจีวิญฺญตฺติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาหวจีเภท ฯเปฯ วจีวิญฺญตฺตีติ ฯ อิทานิ กสฺส ปน อาการวิกโรติอาทิกายวิญฺญตฺติยํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ ฯ อยมฺปน วิเสโส ฯยถา ตตฺถ ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรนฺติ วุตฺตํ เอวมิธสุยฺยมานสทฺทสวนานนฺตรนฺติ โยเชตพฺพํ ฯ อิธ จ ถมฺภนาทีนํ อภาวโตสตฺตชวนสมฺภูตาติ อาทิ นโย น ลพฺภติ ฯ ฆฏฺฏเนน หิ สทฺธึ สทฺโทอุปฺปชฺชติ ฯ ฆฏฺฏนญฺจ ปฐมชวนาทีสุปิ ลพฺภเตว ฯ ฆฏฺฏนํ ปจฺจย-วเสน ภูตกลาปานํ อญฺญมญฺญํ อาสนฺนตรุปฺปาโท จลนํ เอกสฺสาปิเทสนฺตรุปฺปาทปรมฺปรตาติ อยเมเตสํ วิเสโส ฯ ยถา จ วาโยธาตุยาจลนํ กิจฺจํ เอวํ ปฐวีธาตุยา ฆฏฺฏนํ ฯ เตเนวาห ปฐวีธาตุยาอุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจโยติ ฯ เสสํ วุตฺตนยเมว ฯ ยถา หีติ อาทิกายวจีวิญฺญตฺตีนํ อนุมานวเสน คเหตพฺพภาววิภาวนํ ฯ ยถา หิอุสฺสาเปตฺวา พทฺธโคสีสาทิรูปานิ ทิสฺวา ตทนนฺตรปฺปวตฺตายอวิญฺญายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา โคสีสาทีนํ อุทกสหจาริปฺ-ปการสญฺญาณาการํ คเหตฺวา อุทกคฺคหณํ โหติ เอวํ วิปฺผนฺทมาน-สมุจฺจาริยมานวณฺณสทฺเท คเหตฺวา ตทนนฺตรํ ปวตฺตาย อวิญฺญาย-มานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธคฺคหณุปนิสฺสยสหิตายสาธิปฺปายวิการคฺคหณํ โหติ ฯ [17]] รูปานิ ปริจฺฉินฺทติ สยํ วา เตหิ ปริจฺฉิชฺชติ รูปานํวา ปริจฺเฉทมตฺตํ รูปปริจฺเฉโท ตํ __ลกฺข__ณํ เอติสฺสาติ

ขนฺธนิทฺเทส วณฺณนาลพฺภติ ฯ ยา อวีจิชรา นาม ตสฺสาปิ เอส วิกาโรปิ นตฺถีติสมฺพนฺธิตพฺพํ ฯ นตฺถิ เอติสฺสา ชราย วีจีติ อวีจิ ชรา ฯ นวภาวโตทุวิญฺเญยฺยนฺตรชราติ อตฺโถ ฯ ปริโต สพฺพโส ภิชฺชนนฺติ __ลกฺข__ิ-ตพฺพาติ ปริเภท__ลกฺข__ณา ฯ นิจฺจํ นาม ธุวํ ฯ รูปมฺปน ขณภงฺคิตายเยน ภงฺเคน น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ โส อนิจฺจสฺส ภาโวติ อนิจฺจตา ฯสา ปน ยสฺมา ฐิติปตฺตรูปํ วินาสภาเวน สํสีทนฺตี วิย โหตีติวุตฺตํ สํสีทนรสาติ ฯ ยสฺมา จ สา รูปธมฺมานํ ภงฺคภาวโตขยวยากาเรเนว คยฺหติ ตสฺมา วุตฺตํ ขยวยปจฺจุปฏฺฐานาติ ฯ [19]] โอชา__ลกฺข__โณติ เอตฺถ องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺส สาโรอุปตฺถมฺภพลกโร ภูตนิสฺสิโต เอโก วิเสโส โอชา ฯ กวฬํกริยตีติ กวฬีกาโร ฯ อาหริยตีติ อาหาโร กพลํ กตฺวาอชฺโฌหริยตีติ อตฺโถ ฯ อิทมฺปน สวตฺถุกํ โอชํ ทสฺเสตุํวุตฺตํ ฯ พาหิรํ อาหารปจฺจยํ ลภิตฺวาเอว อชฺฌตฺติกาหาโร รูปํอุปฺปาเทติ ฯ โส ปน รูปํ อาหรตีติ อาหาโร ฯ เตนาห รูปา-หรณรโสติ ฯ ตโตเอว โอชฏฺฐมกรูปุปฺปาทเนน อิมสฺส กายสฺสอุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺฐาโน ฯ โอชาย รูปาหรณกิจฺจํ พาหิราธีนนฺติ อาหอาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺฐาโนติ ฯ พลรูปนฺติอาทีสุ อิมสฺมึ กาเย พลํ นาม อตฺถิ สมฺภโวนาม อตฺถิ โรโค นาม อตฺถิ ชาติ สญฺชาตีติ1 วจนโต ชาติ1. สํ. นิทาน. 16/3 ฯ

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํเอวํ ปญฺจปญฺญาสาย วิญฺญาเณหิ อุเปกฺขาย สมฺปยุตฺตตาเวทิตพฺพา ฯ ส__ลกฺข__ณนฺนาม ธมฺมานํ อนญฺญสาธารโณ สภาโวอนุภวนญฺจ สพฺพเวทนานํ สาธารณ__ลกฺข__ณนฺติ ตํ ปฏินิยเตนอารมฺมเณน นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห อิฏฺฐโผฏฺฐพฺพานุภวน-__ลกฺข__ณํ สุขนฺติ ตสฺส พฺยภิจาราภาวโต ฯ ภุสํ พฺรูหนํ วฑฺฒนํอุปพฺรูหนํ ฯ ตยิทํ กามํ จ เจตสิกสุเขปิ ลพฺภติ ตมฺปนสวิกปฺปกํ เจโตภิสงฺขารวเสนาปิ โหติ อิทนฺตุ นิพฺพิกปฺปกํ สภาว-สิทฺธิตฺตา1 ตโต สาติสยนฺติ อาห สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสนฺติ ฯอสฺสาทิยตีติ อสฺสาโท สุขา เวทนา ฯ เตนาห ภควา ยํ ภิกฺขเวปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ วุจฺจติภิกฺขเว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาโทติ ฯ กายนิสฺสิตตฺตา กาเยภโว กายิโก โสเอว อสฺสาโท ตถา ปจฺจุปติฏฺฐตีติ กายิกอสฺสาท-ปจฺจุปฏฐานํ ฯ กายินฺทฺริยปทฏฺฐานํ อนญฺญวตฺถุกตฺตา ฯ ทุกฺขสฺส__ลกฺข__ณาทีนิ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพานิ ฯ ภาวโต ปริกปฺปนโตวา อิฏฺฐสฺส อารมฺมณสฺส อนุภวน__ลกฺข__ณํ อิฏฺฐารมฺมณานุภวน-__ลกฺข__ณํ ฯ เตนาห ยถา ตถา วา อิฏฺฐาการสมฺโภครสนฺติ ฯยถาภูเตน วา อยถาภูเตน วา อิฏฺฐากาเรน อารมฺมณสฺส สมฺภุญฺชนรสํปจฺจนุภวนกิจฺจนฺติ อตฺโถ ฯ ปสฺสทฺธิปทฏฺฐานนฺติ อิทํ ปสฺสทฺธกาโยสุขํ เวทิยตีติ2 สุตฺตปทํ นิสฺสาย วุตฺตํ ฯ ตมฺปน นิรามิสสฺส1. ม. สภาวสิทฺธตฺตา. 2. องฺ. ทสก. 24/3. ม. เวเทตีติ.

ขนฺธนิทฺเทส วณฺณนาโสมนสฺสสฺส วเสน เวทิตพฺพํ ฯ โสมนสฺเส วุตฺตวิปริยาเยน โทมนสฺสสฺส__ลกฺข__ณาทีนิ เวทิตพฺพานิ ฯ โทมนสฺสสฺส กามธาตุยํ อุปฺปชฺชนโตเอกนฺเตน หทยวตฺถุปทฏฺฐานตา ตโต วิเสโส ฯ มชฺฌตฺตสฺสอารมฺมณสฺส มชฺฌตฺตํ วา เวทยิตํ อนุภวนํ __ลกฺข__ณํ เอติสฺสาติมชฺฌตฺตเวทยิต__ลกฺข__ณา ฯ มชฺฌตฺตานุภวนโตเอว สมฺปยุตฺตานํนาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสา ฯ สนฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานาติ อิทํ จ อนวชฺชายนิรามิสาย อุเปกฺขาย วเสน เวทิตพฺพํ น สพฺพาย ฯ เวทนากฺขนฺธวณฺณนา นิฏฺฐิตา ฯ [35]] สญฺชานน__ลกฺข__ณนฺนาม สญฺญา วาติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํตํ เวทนากฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ ฯ กามํ เวทนายปิวิปฺปยุตฺตํ วิญฺญาณํ นตฺถิ ตสฺสา ปน สภาวโต ภินฺนตฺตา กายจิเวทนาย สมฺปยุตฺตญฺจ กายจิ วิปฺปยุตฺตญฺจ โหติ สญฺญาย ปนอีทิสํ นตฺถีติ อาห น หิ ตํ วิญฺญาณํ ฯเปฯ สญฺญายาติ ฯสพฺพาวาติ จตุภูมิกาปิ ฯ อถวา ฯ ยถา เวทนา ภินฺนสภาวตฺตาเภทน__ลกฺข__ณาทิโต วุตฺตา น เอวมยํ อยมฺปน สพฺพาว สญฺชานน-__ลกฺข__ณา ฯ นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สญฺชานนํ สญฺญํ กตฺวา ชานนํ__ลกฺข__ณํ เอติสฺสาติ สญฺชานน__ลกฺข__ณา ฯ ตถาหิ สา อภิญฺญาเณนสญฺชานนโต ปจฺจาภิญฺญาณรสาติ วุจฺจติ ฯ นิมิตฺเตน หิ ปุนสญฺชานนกิจฺจา ปจฺจาภิญฺญาณรสา ฯ ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิอภิญฺญาณํ กตฺวา เตน อภิญฺญาเณน ปจฺจาภิชานนกาเล ปวตฺติ

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํมูลปฺปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว อถโข โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ ฯเตสมฺปน สุปติฏฺฐิตภาวสาธนานิ มูลานีติ คเหตพฺพํ ฯ ปสฺสมฺภนํทรถวูปสโม ฯ กายสทฺโท สมุหวาจี โส จ โข เวทนาทิกฺขนฺธตฺตย-วเสนาติ อาห กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธาติ ฯ เตเนวาหตตฺถ กตมา ตสฺมึ สมเย กายปฺปสฺสทฺธิ โหติ ยา ตสฺมึ สมเยเวทนากฺขนฺธสฺสาติอาทิ1 ฯ ทรโถ สารมฺโภ ฯ โทมนสฺสปจฺจยานํอุทฺธจฺจาทิกานํ กิเลสานํ ตถา ปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอตํอธิวจนํ ฯ ทรถนิมฺมทฺทเนน ปริฬาหปริปฺผนฺทวิรหิโต สีติภาโวอปริปฺผนฺทสีติภาโว ฯ อุทฺธจฺจปฺปธานา กิเลสา อุทฺธจฺจาทิกิเลสา ฯอุทฺธจฺจํ วา อาทึ กตฺวา สพฺพกิเลเส สงฺคณฺหาติ ฯ เสเสสุปิเอเสว นโย ฯ ครุภาโว ทนฺธตา ฯ ถีนมิทฺธาทิกานํ ตถา ปวตฺตานํวา จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ อธิวจนํ ฯ ทนฺธตาย ปฏิปกฺโข อทนฺธตาน ทนฺธตาย อภาวมตฺตํ ฯ ถทฺธภาโว ถมฺโภ ฯ ทิฏฺฐิมานาทิกานํ2ตปฺปธานานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ นามํ ฯ ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนโตเอวกตฺถจิ อารมฺมเณ อปฺปฏิหตากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐนฺติ สมฺปยุตฺตานํวา ตตฺถ อปฺปฏิฆาตํ ปจฺจุปฏฺฐเปนฺตีติ อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา ฯกมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํ น กมฺมญฺญํ อกมฺมญฺญํ ตสฺส ภาโวอกมฺมญฺญภาโว ทานสีลาทิปุญฺญกิริยาย อโยคฺยตา อตฺถโตกามจฺฉนฺทาทิสงฺกิเลสธมฺมา ตปฺปธานา วา จตฺตาโร อกุส__ลกฺข__นฺธา ฯ1. อภิ. สํ. 34/17. 2. ทิฏฺฐิมานาธิกานํ.

ขนฺธนิทฺเทส วณฺณนาปวตฺติ อารมฺมณสภาวจฺฉาทนํ ฯ อสมฺมาปฏิปตฺตึ ปจฺจุปฏฺฐเปติสมฺมาปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขภาเวน คยฺหตีติ วา อสมฺมาปฏิปตฺติ-ปจฺจุปฏฺฐาโน ฯ ยสฺส อุปฺปชฺชติ ตสฺส อนฺธกรณํ อนฺธกาโรตถา ปจฺจุปติฏฺฐตีติ อนฺธการปจฺจุปฏฺฐาโน ฯ มิจฺฉาติ ธมฺมสภาวสฺสวิปรีตํ นิจฺจาทิตาติ1 อตฺโถ ฯ อโยนิโส อภินิเวโส อนุปายาภินิเวโสอุปฺปถาภินิเวโส ฯ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสนํปรามาโส ฯ วิปรีตคฺคาหวเสน อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติอภินิวิสนํ มิจฺฉาภินิเวโส ฯ ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน อุทฺธฏํ โหติจิตฺตํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ โส ธมฺโม อุทฺธจฺจํ ฯ อวูปสโมติอสนฺนิสินฺนอปฺปสนฺนสภาวมาห ฯ อนวฏฺฐานรสนฺติ จลนกิจฺจํ ฯภนฺตตฺตนฺติ ปริพฺภมนาการํ ฯ เจตโส อวูปสเมติ นิปฺผาเทตพฺเพปโยชเน ภุมฺมํ ฯ อวูปสมปจฺจยภูตํ อารมฺมณํ วา อวูปสโมติวุตฺตํ ฯ อกุสลธมฺมานํ เอกนฺตนิหีนตาย อกุสลภาเวน จ ลามกตฺตนฺติวุตฺตํ ฯ [44]] ถีนมิทฺธญฺเจตฺถ อนิยตํ น มานาทีติ ฯ ถีนมิทฺธสฺสอนิยตตา จ เอตฺถ ทุติยจิตฺเต ปฐมากุสลโต วิเสโส ฯ อนุสฺสาห-นาวสีทนภาเวน สํหตภาโว ถีนํ เตน โยคโต จิตฺตํ ถีนํ ตสฺสภาโว2 ถีนตา ฯ อสมตฺถตาวิฆาตวเสน อกมฺมญฺญตา มิทฺธํ ฯยสฺมา ตโตเอว เอเตน สมฺปยุตฺตธมฺมา เมธิตาวิหตสามตฺถิยาโหนฺติ ตสฺมา มิทฺธนตา มิทฺธนฺติ วุตฺตํ ฯ อนุสฺสาห__ลกฺข__ณนฺติ1. ม. นิจฺจาทิโตติ. 2. ม. ภาโวติ.

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํนาม สภาวธมฺโม อตฺถิ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺโน จ อถ กสฺมาจตุมหาปเถ สภา วิย สพฺพสาธารณา น ลพฺภตีติ อาห มคฺค-สมงฺคินา ปตฺตพฺพโต อสาธารณนฺติ ฯ อสุกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสกาเล อุปฺปนฺนนฺติ เอวํ ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต อปฺปภวํ ฯ มคฺค-ภาเวติ อริยมคฺคสฺส อตฺถิภาเว ภาวโต วิชฺชมานโต ลทฺธพฺพโต ฯอณุอาทีนนฺติ อณุปกติกาลปุริสาทีนํ ฯ นิจฺจภาวาปตฺตีติ สสฺสต-ภาวสิทฺธิ ฯ กูฏฏฺฐนิจฺจตา หิ อิธาธิปฺเปตา ฯ เหตุโน อภาวาติอุปปตฺติยา สาธนเหตุโน อภาวา อนิจฺจา เต อณุอาทโย ฯ นิพฺพานสฺสนิจฺจตฺตาติ อเปกฺขธมฺมตาทิเหตุ__ลกฺข__ณานุปปตฺติ1 ฯ อณุอาทีนํ อสิทฺ-ธตฺตาติ เอเตน นิจฺจา อณุอาทโยติ ปฏิญฺญาย ธมฺมิอสิทฺธิ ตโตจ นิสฺสยา สิทฺโธ เหตูติ ทสฺเสติ ฯ ยถาวุตฺตยุตฺติสภาวโตติ อปฺป-ภวตฺตาติ อตฺตนา วุตฺตํ เหตุํ สนฺธายาห ฯ อปฺปภวตา จสฺสอปจฺจยตาย ทฏฺฐพฺพา ตาย ตสฺส ปุริมาย โกฏิยา อภาโว ฯรูปสภาวาติกฺกมโตติ เอเตน ยถา รูปธมฺมานํ รุปฺปนสภาโวปฏิฆาตวนฺตตาย กลาปโส วุตฺติยา ปเทสสมฺพนฺโธ จ สภาโว เอวํนิพฺพานสฺส กตฺถจิ ปฏิฆาโต สปฺปเทสตา จ นตฺถีติ ทสฺเสติ ฯน หิ นิพฺพานํ อสุกทิสาย อสุกเทเสติ วา นิทฺทิสิยติ ยโต ตํ อปฺป-ติฏฺฐเมวาติ ฯ อสิถิล ฯเปฯ คมนียโตติ เอเตน นิพฺพานสฺส อริยานํปจฺจกฺขสิทฺธตํ ทสฺเสติ ฯ สพฺพญฺญุวจนโตติ เอเตน ตทญฺเญสํอนุมานสิทฺธตํ ฯ ตทุภเยน อนุปลพฺภนียโตติ ปทสฺส เหตุโน อสิทฺธตํ1. ม. อเปกฺขธมฺมตาติ เหตุ__ลกฺข__ณานุปกติ.

อินฺทริยสจฺจนิทฺเทส วณฺณนาทฏฺฐพฺโพ ฯ อยนฺติ อริยมคฺโค ฯ สปฺปเทสตฺตาติ สี__ลกฺข__นฺธาทีนํเอกเทสตฺตาติ อตฺโถ ฯ เอกเทโส หิ ปทิสฺสติ อวยวภาเวนอปทิสิยตีติ ปเทโส อตฺตโน สมุทายํ ปติ สห ปเทเสนาติสปฺปเทโสติ วุจฺจติ ยถา สนิทสฺสนา ธมฺมาติ ฯ สี__ลกฺข__นฺธาทโย จสพฺพโลกิยโลกุตฺตรสีลาทิสงฺคาหกา อริยมคฺโค โลกุตฺตโรเอวาติตเทกเทโส โหติ ฯ สชาติโตติ สมานชาติโต วจีทุจฺจริตวิรติอาทิ-เภเทสุ สมานาย สีลชาติยาติ อตฺโถ ฯ [104]] โอนตสหาโย วิย วายาโม ปคฺคหกิจฺจสามญฺญโต ฯอํสกูฏํ ทตฺวา ฐิตสหาโย วิย สติ อปิลาปนวเสน นิจฺจลภาวกรณ-สามญฺญโต ฯ สชาติโตติ สวิตกฺกสวิจาราทิเภเทสุ สมานาย สมาธิ-ชาติยาติ อตฺโถ ฯ กิริยโตติ สมาธิอนุรูปกิริยโต ฯ ตโตเอว หิจตฺตาโร สติปฏฺฐานา สมาธินิมิตฺตา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา สมาธิ-ปริกฺขาราติ สติวายามานํ สมาธิสฺส นิมิตฺตปริกฺขารภาโว วุตฺโต ฯอาโกเฏนฺเตน วิยาติ อนิจฺจํ อนิจฺจนฺติอาทินา ปญฺญากิจฺจสทิเสนกิจฺเจน สมนฺตโต โกเฏนฺเตน วิย อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐนาติ-อาทินา ปริวตฺเตนฺเตน วิย จ อาทาย อุฏฺฐหิตฺวา1 ทินฺนเมว ปญฺญาปฏิวิชฺฌติ ฯ ทฺวินฺนํ สมานกาลตฺเตปิ ปจฺจยภาเวน สมฺมาสงฺกปฺปสฺสปุริมกาลสฺส วิย นิทฺเทโส กโต ฯ สชาติโตติ ทุกฺเข ญาณนฺติ2-อาทีสุ สมานาย ปญฺญาชาติยา ฯ กิริยโตติ เอตฺถ ปญฺญาสทิสํ1. ม. อูหิตฺวา. 2. ที. ปา. 11/239 ฯ

ปญฺญาภูมินิทฺเทส วณฺณนาสพฺพกาลิกสฺส จ ฯ [122]] __ลกฺข__เณกวิธาทิโตติ เอตฺถ อาทิสทฺโท ปจฺเจกํปริสมาเปตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห __ลกฺข__ณาทิโตติ ฯ สมฺปยุตฺเตตํสมงฺคิปุคฺคเล วา สมฺโมหยตีติ สมฺโมหนรสา ฯ อารมฺมณสภาวสฺสฉาทนํ หุตฺวา คยฺหตีติ ฉาทนปจฺจุปฏฺฐานา ฯ อาสวสมุทยา อวิชฺชา-สมุทโยติ1 วจนโต อาสวปทฏฺฐานา ฯ ปฏิสนฺธิชนนตฺถํ อายูหนฺติพฺยาปารํ กโรนฺตีติ อายูหนรสา ฯ ราสิกรณํ วา อายูหนํ ฯเจตนาสภาวตฺตา เจตนา หุตฺวา คยฺหนฺตีติ เจตนาปจฺจุปฏฺฐานา ฯนามรูปสฺส ปุเรจาริกภาเวน ปวตฺตตีติ ปุพฺพงฺคมรสํ ฯ ปุริมภเวนสทฺธึ ฆฏนํ หุตฺวา คยฺหตีติ ปฏิสนฺธิปจฺจุปฏฺฐานํ ฯ วิญฺญาเณนสห อญฺญมญฺญญฺจ สมฺปยุชฺชตีติ สมฺปโยครสํ ฯ สมํ ปกาเรหิโยโค สมฺปโยโค ฯ วิสุํ อภาโว อวินิพฺโภโค ฯ รูปํ สมฺปโยคาภาวโตวิกิริยตีติ2 วิกรณรสํ ฯ ตโตเอว หิ ปึสิยมานา3 ตณฺฑุลาทโยวิกิรนฺติ จุณฺณิภูตา วิทฺธํสนฺติ ฯ นามสฺส กทาจิ กุสลาทิภาโวปิอตฺถีติ ตโต วิเสสนตฺถํ อพฺยากตปจฺจุปฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ ฯอเจตนา อพฺยากตาติ เอตฺถ วิย อนารมฺมณตา วา อพฺยากตตาทฏฺฐพฺพา ฯ อายตน__ลกฺข__ณนฺติ ฆฏน__ลกฺข__ณํ อายานํ ตนน__ลกฺข__ณํวา ฯ ทสฺสนสฺส ยถาสกํ วิสยคฺคหณสฺส กรณโต ทสฺสนรสํ ฯทสฺสนาทิรสนฺติ ปน สมฺโมหวิโนทนิยํ วุตฺตํ ฯ วตฺถุทฺวารภาว-1. ม. มู. 12/100. 2. ม. วิกิรตีติ. 3. ม. ปิสิยมานา.

ปญฺญาภูมินิทฺเทส วณฺณนาปฏิจฺฉาเทตฺวาติ เอตฺถ วุตฺตํ ปฏิจฺฉาทนาการํ ทสฺเสตุํ ยาถาว-สรส__ลกฺข__ณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตีติ วุตฺตํ ฯ รสิตพฺโพ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพสภาโว รโส อตฺตโน รโส สรโส ยาถาโว ยถาภูโต สรโสยาถาวสรโส ฯ โย ปีฬนฏฺโฐติอาทินา วุตฺโต ทุกฺขสจฺจปฺปเภทาเอวจ ปุพฺพนฺตาทโย โสเอว __ลกฺข__ิตพฺพตฺตา ยาถาวสรส__ลกฺข__ณํ ฯ ตํปฏิวิชฺฌิตุํ ปจฺจกฺขโต ชานิตุํ น เทติ ฯ ตทุภยนฺติ ปุพฺพนฺตญฺเจวอปรนฺตญฺจ อตีตํ อนาคตญฺจ ขนฺธปญฺจกํ ฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺตภาควนฺตตายวา ปจฺจุปนฺนทฺธภูโต มชฺฌนฺโต ปุพฺพนฺตาปรนฺโต ฯ อยํ อวิชฺชาอิเม สงฺขาราติ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ ปจฺจกฺขโตชานนาการทสฺสนํ ฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ทุกฺขาทีสุ ฯ ยทิปิ อวิชฺชาทุกฺขาทีสุ อารมฺมณกรณวเสนปิ ปวตฺตติ ยถา ปน นิโรธมคฺเคอารมฺมณํ กาตุํ อสกฺโกนฺตี เต ชานิตุกามสฺส ตปฺปฏิจฺฉาทนวเสนอนิโรธมคฺเคสุ นิโรธมคฺคคฺคหณการณภาเวน จ ปวตฺตมานา เตยาถาวโต ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ เอวํ ทุกฺขาทีสุปีติ เวทิตพฺพํ ฯตถา หิ วุตฺตํ ปฏิจฺฉาทนวเสเนว อิธาธิปฺเปตาติ ฯ ทุกฺขาทิวิสโยอนฺธตมกโร โลกาทีนญฺจ อนฺธตมกรานํ ปจฺจยภูโต อทสฺสนากาโรอญฺญาณํ ฯ [125]] ปุญฺญาทโยติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย ฯ ตตฺถ ปุนาติอตฺตโน สนฺตานํ อปุญฺญผลโต ทุกฺขสงฺกิเลสโต จ โสเธตีติปุญฺญํ ฯ หิตสุขชฺฌาสเยน ปุญฺญํ กโรตีติ ตนฺนิปฺผาทเนน การกสฺส

ปญฺญาภูมินิทฺเทส วณฺณนาสตฺถธาราสทิสํ ฯ ตทตฺโถ จ ปุญฺญาภิสงฺขาโร ตนฺนิปาตเลหนสทิโสวุตฺโต ฯ สุโข อิมิสฺสา ปริพฺพาชิกาย[1]] มุทุกาย โลมหํสาย พาหายสมฺผสฺโสติอาทินา สุขสญฺญาย อสุภภาวสฺส อสลฺ__ลกฺข__เณเนว เอกจฺจ-กามปริโภโคติ พาโล วิย คูถกีฬนํ กิเลสาภิภูตตาย ฯ โกธายติ-อภิภูโต2 อสวโส มริตุกาโม วิย วิสขาทนํ สมฺปติ กิริยาขเณอายตึ ผ__ลกฺข__เณ จ ชิคุจฺฉนิยํ ทุกฺขญฺจ อปุญฺญาภิสงฺขารํ อารภติ ฯโลภสหคตสฺส วา คูถกีฬนสทิสตา โทสสหคตสฺส วิสขาทนสทิสตาโยเชตพฺพา ฯ สภยสฺสาปิ ปิสาจนครสฺส กามคุณสมิทฺธิยาสุขวิปลฺลาสเหตุภาโว วิย อารุปฺปวิปากานํ นิรนฺตรตาย อนุป__ลกฺข__ิย-มานอุปฺปาทวยานํ ทีฆสนฺตานตาย อคยฺหมานวิปริณามานํ สงฺขาร-วิปริณามทุกฺขภูตานมฺปิ นิจฺจาทิวิปลฺลาสเหตุภาโวติ เตสํ ปิสาจนคร-สทิสตา ตทภิมุขคมนสทิสตา จ อเนญฺชาภิสงฺขารสฺส โยเชตพฺพา ฯอวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว น อภาวโตติ สงฺขารานํ อวิชฺชา-ปจฺจยภาเว สงฺเขเปน อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ วุตฺตมตฺถํ สุตฺเตนสมตฺเถตุํ วุตฺตมฺปิ เจตนฺติอาทินา สุตฺตปทํ อาภตํ ฯ ตตฺถ อวิทฺวาติ อวิทฺทสุ ฯ อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย สมนฺนาคโต ฯอปฺปหีนาวิชฺโชติ อธิปฺปาโย ฯ ตาวาติ วตฺตพฺพนฺตราเปกฺโขนิปาโต ฯ เตน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโยติ อิทํ ตาว สิทฺธํอิทํ ปน อปรํ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ ฯ อิทํ ปน วตฺตพฺพนฺติ ยมตฺถํสนฺธาย วุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ปจฺจยธมฺมา นาม เยสํ ปจฺจยา1. ม. ตรุณาย. 2. ม. โกธารติอภิภูโต.

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํปญฺหาวาเร วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ วิปปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยวตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ จกฺขายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยาติอาทิ1 ฯสฺวายํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตปจฺฉาชาตโต กุสเลน อพฺยากตํตถา อกุสเลน อพฺยากตํ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตโต อพฺยากเตนอพฺยากตํ วตฺถุ ปุเรชาตโต อพฺยากเตน กุสลํ ตถา อกุสลนฺติกุสลมูลเมกํ อกุสลมูลเมกํ อพฺยากตมูลานิ ตีณีติ ปญฺจวิโธเวทิตพฺโพ ฯ [139]] ปจฺจุปฺปนฺน__ลกฺข__เณนาติ ปจฺจุปฺปนฺนสภาเวน ฯ เตนอตฺถิ เม ปาปกมฺมํ กตํ อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโนติจ เอวมาทีสุ วุตฺตํ นิพฺพตฺติตตฺถุปลพฺภมานตา__ลกฺข__ณํ2 อตฺถิภาวํนิวาเรติ ฯ สติปิ ชนกตฺเต อุปตฺถมฺภกตฺตปฺปธานา อตฺถิภาเวน อุป-การกตาติ อาห อุปตฺถมฺภกตฺเตนาติ ฯ อิทญฺจ อุปตฺถมฺภกตฺตํวตฺถารมฺมณสหชาตาทีนํ สาธารณํ อตฺถิภาเวน อุปการกตฺตนฺติทฏฺฐพฺพํ ฯ สตฺตธา มาติกา นิกฺขิตฺตาติ วุตฺตมตฺถํ ปาลิยาเอว ทสฺเสตุํยถาหาติ อาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโนติอาทินาสหชาตวเสน อตฺถิปจฺจโย ทสฺสิโต จกฺขายตนนฺติอาทินาปุเรชาตวเสน ยํ รูปํ นิสฺสายาติอาทินา สหชาตปุเรชาตวเสน ฯ [140]] เอวมยํ ปาโฐ สหชาตปุเรชาตอตฺถิปจฺจยวเสเนวอาคโต ฯ อญฺญตฺถ ปน ตโต อญฺญถาปิ อาคโตติ ทสฺเสตุํ1. อภิ. ติก. 40/195 ฯ 2. ม. นิพฺพตฺติตูปลพฺภมานตา__ลกฺข__ณํ.

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํ อตฺถนยาติ อตฺถานํ นยา ฯ อวิชฺชาทิอตฺเถหิ เอกตฺตาทีสเกน ภาเวน นยนฺติ คเมนฺตีติ เอกตฺตาทโย เตสํ นยาติ วุตฺตา ฯนียนฺตีติ หิ นยาติ ฯ อตฺถาเอว วา เอกตฺตาทิภาเวน นียมานาญายมานา อตฺถนยาติ วุตฺตา ฯ นียนฺติ เอเตหีติ วา นยา ฯเอกตฺตาทีหิ จ อตฺถา เอกนฺติอาทินา นียนฺติ ฯ ตสฺมา เอกตฺตา-ทโย อตฺถานํ นยาติ อตฺถนยา ฯ องฺกุราทิภาเวนาติ องฺกุรปตฺตนาฬขนฺธสาขาปลฺลวปลาสาทิ-ภาเวน ปวตฺตมาเน อวยเว เอกชฺฌํ คเหตฺวา สนฺตานานุปจฺเฉเทนพีชํ รุกฺขภาวํ ปตฺตํ รุกฺขภาเวน ปวตฺตํ ตญฺจ เอกตฺเตน วุจฺจตีติสนฺตานานุปจฺเฉโท ยถา เอกตฺตํ เอวมิธาปิ อวิชฺชาสงฺขาราทิ-เหตุเหตุสมุปฺปนฺนานํ สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกสนฺตติปติตตา เอกตฺต-นโยติ ทสฺเสติ ฯ เหตุผลสมฺพนฺเธนาติ เอเตน สนฺตานานุปจฺเฉทํวิภาเวติ ฯ สติปิ หิ เหตุผลานํ ปรมตฺถโต เภเท เหตุภาเวนผลภาเวน จ เตสํ สมฺพนฺธภาโวเยเวตฺถ สนฺตานานุปจฺเฉโท ฯ ยโตยสฺมึ สนฺตาเน กมฺมํ นิพฺพตฺตํ ตตฺเถว ผลุปฺปตฺตีติ กตสฺส วินาโสอกตสฺส อพฺภาคโม จ นตฺถีติ ฯ เอกตฺตคฺคหณโตติ เหตุผลานํเภทํ อนุปธาเรตฺวา เหตุํ ผลญฺจ อภินฺนํ กตฺวา อุภินฺนํ เอกภาวสฺสอเภทสฺส คหเณน ฯ ตเทว วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรตีติอาทินาสสฺสตทิฏฺฐึ อุปาทิยติ ฯ [204]] __ลกฺข__ณววฏฺฐานนฺติ สภาวววฏฺฐานํ เหตุโน ผลสฺส จ

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํนวตีเต อนุปฺปชฺชนฺเต น ทธึ ฉฑฺเฑติ ยถา วา ปน มจฺเฉปจิตฺวา ขาทิตุกาโม เอกวารํ ทฺวิวารํ อคฺคิทานมตฺเตน มจฺเฉสุอปจฺจนฺเตสุ น เต ฉฑฺเฑติ อถโข ตํ ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชตีติ เอตฺถวุตฺตนยานุสาเรน อถโข ตํ อุจฺฉุยนฺเต ปุนปฺปุนํ อุปฺปีเฬตีติ อาทินาสพฺพตฺถ อุปมตฺโถ โยเชตพฺโพ ฯ [212]] อากิริยนฺติ อภิมุขา โหนฺติ เอเตหีติ อาการา ฯ อรูปธมฺมานํอุปฏฺฐานสฺส มุขภูตา ผุสนานุภวนวิชานนปฺปการาติ อาห อรูปธมฺมาตีหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐหนฺตีติอาทิ ฯ อารมฺมเณ ปวตฺตมาเนสุจิตฺตเจตสิเกสุ อสติปิ ปุพฺพาปริเย ผุสน__ลกฺข__โณ ผสฺโส ตตฺถสพฺพปฐมํ อภินิปตนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ปฐมาภินิปาโต ผสฺโสติ ฯเตนสฺส ผุสนากาเรน สุปากฏภาเวน อุปฏฺฐานํ ทสฺเสติ ฯ ผสฺเสปน อุปฏฺฐิเต ยสฺมึ อารมฺมเณ โส ผสฺโส ตสฺส อนุภวน__ลกฺข__ณาเวทนา สญฺชานน__ลกฺข__ณา สญฺญา อายูหน__ลกฺข__ณา เจตนา ปฏิ-วิชานน__ลกฺข__ณํ วิญฺญาณนฺติ อิเมปิ ปากฏา โหนฺตีติ อาห ตํสมฺป-ยุตฺตา เวทนาติอาทิ ฯ เอวํ ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโต จตุธาตุววฏฺฐาน-วเสน ผสฺสมุเขน อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโตจตุธาตุววฏฺฐานวเสน ตํ ทสฺเสตุํ ตถา เกเสติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถเกเส ปฐวีธาตูติ เกสสงฺขาเต ปฐวีโกฏฺฐาเส ปฐวีธาตุ ฯส__ลกฺข__ณวิภตฺติโต1 หิ ธาตุววฏฺฐานทสฺสนเมตํ ฯ ปุนปิ ทฺวินฺนํธาตุววฏฺฐานานํ วเสน เวทนามุเขน อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสตุํ1. ม. __ลกฺข__ณวิภตฺติโต.

ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทส วณฺณนาเอกสฺสาติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ ตสฺส รสานุภวนกเวทนาติ ถทฺธภาวสงฺขาตสฺส โผฏฺฐพฺพ-สภาวสฺส อนุภวนวเสน ปวตฺตเวทนา ฯ อปรสฺสาติ เอตฺถาปิ วุตฺต-นเยเนว สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺถ อารมฺมณปฏิวิชานนนฺติ ถทฺธตา-สงฺขาตโผฏฺฐพฺพารมฺมณปฏิวิชานนํ ฯ กายทฺวาราภินิปาตํ1 เกวลํ วามโนทฺวาริกชวนวิญฺญาณมาห ฯ ตญฺหิ ปฐวีธาตุ กกฺขฬ__ลกฺข__ณาติปฏิวิชานาติ อิตรํ ปน กกฺขฬ__ลกฺข__ณปฏิวิชานนมตฺตเมวาติ ฯ [213]] เอเตเนว อุปาเยนาติ ยฺวายํ ส__ลกฺข__ณสงฺเขปโต ส__ลกฺข__ณ-วิภตฺติโต จตุธาตุววฏฺฐานวเสน2 รูปปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ฐิตสฺสผสฺสาทิมุเขน อรูปปริคฺคหณุปาโย ทสฺสิโต เอเตเนว อุปาเยน ฯกมฺมสมุฏฺฐาเน เกเสติ จตุสมุฏฺฐานเกสโต นิทฺธาริเต กมฺมสมุฏฺฐาเนเกเส ฯ กกฺขฬ__ลกฺข__ณาติอาทินา นเยนาติ เอตฺถ3 อาทิสทฺเทน นเกวลํ ปคฺฆรณ__ลกฺข__ณา อาโปธาตูติ อาทิ__ลกฺข__ณวิเสเสน4 สทฺธึธาตฺวนฺตรานิเยว อถโข เอกสมุฏฺฐานาทิเภทานิ โกฏฺฐาสนฺตรานิปีติทฏฺฐพฺพํ ฯ เตเนวาห พาจตฺตาลีสาย ธาตุโกฏฺฐาเสสูติ ฯ สพฺพํนยเภทํ อนุคนฺตฺวาติ ยฺวายํ พาจตฺตาลีสาย ธาตุโกฏฺฐาเสสุ ปฐวี-ธาตุอาทีนํ __ลกฺข__ณาทิโต ววฏฺฐาปนวเสน นานาวิโธ รูปปริคฺคหนโยวุตฺโต ตํ สพฺพํ นยเภทํ นยวิเสสํ อนุคนฺตฺวา ฯ จกฺขุธาตุอาทีสุรูปปริคฺคหมุเขสุ อรูปปริคฺคหทสฺสนวเสน โยชนา กาตพฺพาติ อธิปฺ-ปาโย ฯ ตตฺริทํ โยชนามุขมตฺตทสฺสนํ ฯ เอกสฺส ตาว จกฺขุธาตุ1. ม กายทฺวาราภินิหตํ. 2. ม. จ ธาตุววตฺถานวเสน. 3. ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ. 4. ม. อาทินา __ลกฺข__ณวิเสเสน.

มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทส วณฺณนาโลกุตฺตราปิ ปุริมสฺมึ สจฺจทฺวเย มคฺคสมฺปยุตฺตา ติวิธาปิ ปริญฺญากิจฺจวเสน ลพฺภตีติ โลกิยปริญฺญาติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ฯ สภาว-ธมฺมานํ __ลกฺข__ณสลฺ__ลกฺข__ณโต เญยฺยอภิมุขา ปญฺญา อภิญฺญา-ปญฺญา ฯ ญาตฏฺเฐนาติ1 ญาตภาวนิมิตฺตํ ฯ อภิญฺเญยฺยสฺส ชานน-เหตุ ญาณนฺติ วุจฺจติ ฯ ปริญฺญาปญฺญาติ อนิจฺจาทิ__ลกฺข__ณานิปริจฺฉิชฺช ชานนปญฺญา ฯ ตีรณฏฺเฐนาติ2 สมฺมสนภาวเหตุ ฯ ปหาน-ปญฺญาติ ปหาตพฺพสฺส ปชหนปญฺญา ฯ เวทยิตาทิ__ลกฺข__ณวิธุรตายรุปฺปน__ลกฺข__ณมฺปิ ปจฺจตฺต__ลกฺข__ณํ วุตฺตํ ฯ เตสํเยว ปจฺจตฺต__ลกฺข__ณ-สลฺ__ลกฺข__ณวเสน คหิตธมฺมานํเยว ฯ ยถา ปฐวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนา-ทิ__ลกฺข__ณานิ ตีสุปิ ขเณสุ สลฺลกฺเขตพฺพานิ ปฏินิยตรูปตาย สภาว-สิทฺธาเนว หุตฺวา คยฺหนฺติ น เอวมนิจฺจตาทิ__ลกฺข__ณานิ ฯ ตานิปน ภงฺคุทยพฺพยปีฬาวสวตฺตนาการมุเขน คเหตพฺพโต สมาโรปิต-รูปานิ วิย คยฺหนฺตีติ วุตฺตํ สามญฺญ__ลกฺข__ณํ อาโรเปตฺวาติ ฯโลกิยปริญฺญานํเยว อธิปฺเปตตฺตา __ลกฺข__ณารมฺมณิกวิปสฺสนาวปหานปริญฺญาติ วุตฺตา ฯ [231]] สงฺขารปริจฺเฉทโตติ นามรูปววฏฺฐานโต ยา ทิฏฺฐิ-วิสุทฺธีติ วุตฺตา ฯ เกจิ ปน ขนฺธาทีนํ วิปสฺสนาย ภูมิภาวโตสพฺโพปิ ขนฺธาทิวิจาโร สงฺขารปริจฺเฉโทติ วทนฺติ ฯ ปจฺจตฺต-__ลกฺข__ณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจนฺติ อิมินา นามรูปปจฺจยปริคฺคห-ปญฺญานํ ตีรณปหานาย สมตฺถตํ3 ทสฺเสติ ฯ ตาสมฺปิ ปน นมน-1. ม. ญาตฏฺเฐติ 2. ม. ตีรณฏฺเฐติ. 3. ม. ตีรณปหานาสมตฺถตํ.

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํ__ลกฺข__ณํ นามํ รุปฺปน__ลกฺข__ณํ รูปนฺติ อรูปรูปานํ สาธารณาการ-สลฺ__ลกฺข__ณวเสน ปวตฺติยา เอเกนากาเรน ตีรณปริญฺญาโย1 ทิฏฺฐิกงฺขา-วิกฺขมฺภเนน ปหานปริญฺญาโยปิ ลพฺภนฺตีติ2 สิยา ตีรณปหาเนสุปิอาธิปจฺจนฺติ วทนฺติ ฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ปน ยถา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยาวสงฺขารปริจฺเฉทตา เอวํ __ลกฺข__ณารมฺมณิกวิปสฺสนายเอว ตีรณ-ปหานกิจฺจตา เวทิตพฺพา ฯ เอวํ หิ ติสฺโสปิ ปริญฺญา ววฏฺฐิตาโหนฺติ ฯ อญฺญถา สงฺกโร สิยา ฯ ตีรณปริญฺญาย ภูมิ ตตฺถปญฺญาย นิจฺจตาทิ__ลกฺข__ณสนฺตีรณโต3 ฯ เตนาห เอตสฺมึ ฯเปฯอาธิปจฺจนฺติ ฯ กามํ อุทยพฺพยญาณมฺปิ กิญฺจิ มิจฺฉาภินิเวสํ ปชหติตสฺส ปน อถามคตตฺตา น สาติสยํ ปหานนฺติ วุตฺตํ ภงฺคานุปสฺสนํอาทึ กตฺวา อุปริ ปหานปริญฺญาย ภูมีติ ฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโตติอนิจฺจาการโต สงฺขาเร อนุปสฺสนฺโต สมฺมสนฺโต ฯ นิจฺจสญฺญนฺติเต นิจฺจา สสฺสตาติ ปวตฺตํ มิจฺฉาสญฺญํ ฯ สญฺญาสีเสน ทิฏฺฐิ-จิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิ ฯนิพฺพินฺทนฺโตติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิสมฺภูตาย นิพฺพิทานุปสฺสนายสงฺขาเร นิพฺพิชฺชนวเสน ปสฺสนฺโต ฯ นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํ ฯวิรชฺชนฺโตติ วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนวเสน ยถา สงฺขาเรสุ ราโคนุปฺปชฺชติ เอวํ อนุปสฺสนฺโต ฯ ตถาภูโต หิ ราคํ ปชหตีติ วุจฺจติ ฯนิโรเธนฺโตติ นิโรธานุปสฺสนาย ยถา สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว อายตึปุนพฺภววเสน น อุปฺปชฺชนฺติ เอวํ อนุปสฺสนฺโต ฯ ตถาภูโต หิ1. ม. ตีรณปริยาโย. 2. ม. ปหานปริยาโย ลพฺภตีติ 3. ม. อนิจฺจตาทิ.

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํโหตีติ วุตฺตํ ฯ กามญฺจายํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสมธิคเมนวิสุทฺธทิฏฺฐิโก มคฺเคน ปน อสมุคฺฆาฏิตตฺตา อโนฬาริกาย จทิฏฺฐิยา วเสเนวํ วุตฺตํ ฯ สุฏฺฐูติ สมฺมา ฯ มนาปนฺติ จ กิริยา-วิเสสนํ ฯ มนวฑฺฒนากาเรนาติ อตฺโถ ฯ อุภเยนาปิ วิปสฺสนา-วิสยํ อภิมานมาห1 ฯ เตน วุตฺตํ มานสมุคฺฆาโฏ นาม น โหตีติ ฯวิปสฺสิตุํ สกฺโกมีติ ตตฺถ สมตฺถตาปเทเสน คุณวิเสสโยคโต วิปสฺ-สนาย อสฺสาเทตพฺพตา ทสฺสิยติ จิตฺตํ วิปสฺสิตุํ สกฺโกมิ ตสฺมาวิปสฺสนฺโตเอว กาลํ วีตินาเมสฺสามีติ วิปสฺสนํ อสฺสาเทนฺตสฺสาติโยชนา ฯ [260]] ยสฺมา ทิฏฺฐิสมุคฺฆาฏนํ นาเมตฺถ วิเสสโต อนตฺตา-วิปสฺสนาย2 โหติ ตสฺมา ตํ ทสฺเสนฺเตน สเจ สงฺขาราติอาทินาอนตฺตานุปสฺสนาวิธึ วตฺวา ยสฺมา ปน อนตฺตโต อนุปสฺสนฺเตนสงฺขารา อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนุปสฺสิตพฺพา เอว ตทุปพฺรูหนโตตสฺมา หุตฺวา อภาวฏฺเฐนาติอาทิ วุตฺตํ ฯ ยสฺมา มานสมุคฺฆาฏนํนาม อนิจฺจานุปสฺสนาย โหติ ฯ ขเณ ขเณ ภชฺชนเก สงฺขาเรปสฺสนฺตสฺส กุโต มานสฺส อวสโร ฯ อนิจฺจสญฺญา ภาเวตพฺพาอสฺมิมานสมุคฺฆาฏายาติ หิ วุตฺตํ ฯ ยสฺมา นิกนฺติปริยาทานํ นามทุกฺขานุปสฺสนาย โหติ ฯ น หิ สภาวโต ทุกฺขวตฺถุโต จ ทุกฺขภูเตสงฺขาเร ปสฺสนฺตสฺส ตตฺถ อีสกมฺปิ อภิรติ โหติ ฯ อสฺสาทานุ-ปสฺสิโน หิ ตตฺถ ตณฺหา อุปฺปชฺเชยฺย ฯ เสสํ อนตฺต__ลกฺข__เณ1. ม. อธิมานมาห. 2. ม. อนตฺตานุปสฺสนาย.

มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทส วณฺณนาหารสฺส อภาเว ฯ รูปนิโรโธติ ตํสมุฏฺฐานรูปสฺส อภาโว โหติ ฯเสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ ฯ วิปริณาม__ลกฺข__ณนฺติภงฺคกาลวเสน เตสํ วยทสฺสนํ ฯ ตสฺมา ตํ อทฺธาวเสน ปเคว ปสฺสิตฺวาฐิโต อิธ สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติ ฯ ปญฺจ__ลกฺข__ณานีติ อิธ อวิชฺชาทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อนุปฺปาทนิโรธา1รูปสฺส ขณนิโรโธ จาติ อิมานิ ปญฺจ __ลกฺข__ณานิ ฯ เตสญฺหิอนุปฺปาทนิโรธา รูปสฺส อจฺจนฺตนิโรโธ __ลกฺข__ิยติ เอเตหีติ __ลกฺข__ณานีติวุจฺจนฺติ ฯ วิปริณาโม สงฺขต__ลกฺข__ณเมว ฯ เอเสว นโยเวทนากฺขนฺธาทีสุ ฯ อยํ ปน วิเสโส ฯ ผุฏฺโฐ เวเทติ ผุฏฺโฐสญฺชานาติ ผุฏฺโฐ เจเตตีติ ผสฺสปจฺจยา เวทนา จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนา สญฺญา เจตนาติ จ วจนโต ผสฺโส เวทนาสญฺญาสงฺขา-รกฺขนฺธานํ ปวตฺติปจฺจโย ตํนิโรธา จ เตสํ นิโรโธ ฯมหาปธานมหานิทานสุตฺเตสุ อภิธมฺเม จ อญฺญมญฺญปจฺจยวาเรนามรูปปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ วจนโต นามรูปํ วิญฺญาณสฺสปวตฺติปจฺจโย ตํนิโรธา จ ตสฺส นิโรโธติ วุตฺตํ ผสฺสสมุทยาเวทนาสมุทโยติ อาทิ ฯ เอตฺถ จ เกจิ ตาว อาหุ อรูปกฺขนฺธานํอุทยวยทสฺสนํ2 อทฺธาสนฺตติวเสเนว น ขณวเสนาติ ฯ เตสํ มเตนขณโต อุทยวยทสฺสนเมว [3]] สิยา ฯ อปเร ปนาหุ ปจฺจยโตอุทยวยทสฺสเน อตีตาทิวิภาคํ อนามสิตฺวา สพฺพสาธารณโตอวิชฺชาทิปจฺจยา เวทนาสมฺภวํ ลพฺภมานตํ ปสฺสติ น อุปปาทํ ฯ1. ม. อนุปฺปาทนิโรโธ. 2. ม. อุทยพฺพยทสฺสนํ. เอวมุปริปิ. 3. ม. น.

มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทส วณฺณนามนสิกโรตีติ โยชนา ฯ เอวํ มนสิกโรโต น ยาว อุทยพฺพยญาณํอุปฺปชฺชติ ตาว อุทยพฺพยา สุฏฺฐุ ปากฏา น โหนฺตีติ กตฺวาวุตฺตํ อิติ กิริเม ธมฺมา ฯเปฯ ปฏิเวนฺตีติ ฯ นยทสฺสนวเสนวา เอวํ วุตฺตํ ฯ ปฐมํ หิ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมานํ อุทยพฺพยํ ทิสฺวาอถ อตีตานาคเต นยํ เนติ ฯ ทุกฺขาทิสจฺจปฺปเภทา อนุโลมาทิปฏิจฺจสมุปฺปาทปฺปเภทา เอกตฺ-ตาทินยปฺปเภทา อนิจฺจตาทิ__ลกฺข__ณปฺปเภทา จ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาท-นย__ลกฺข__ณเภทา ฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทคฺคหเณเนว เจตฺถ ปฏิจฺจ-สมุปฺปนฺนธมฺมานมฺปิ คหณํ เตสมฺปิ อตฺตโน ผลํ ปติ ปฏิจฺจ-สมุปฺปาทภาวโต ฯ ยนฺติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนํ ฯ เยน ญาเณนาติอตฺถํ วทนติ ฯ ยนฺติ วา กิริยาปรามสนํ ฯ ขนฺธานํ สมุทยํ ปสฺสติขนฺธานํ นิโรธํ ปสฺสตีติ เอตฺถ ยเทตํ ทสฺสนนฺติ อตฺโถ ฯ ยํปนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย ฯ เอตฺถ จ ยถา อวิชฺชาทิสมุทย-นิโรธโต ขนฺธานํ สมุทยนิโรธสฺส อญฺญตฺตา อวิชฺชาสมุทยารูปสมุทโยติอาทิวจนเภโท กโต น เอวํ นิพฺพตฺติวิปริณาม__ลกฺข__เณหิขนฺธานํ อุทยพฺพยสฺส เภโท อตฺถิ อภินฺนาธิกรณตฺตาตินิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณวิปริณาม__ลกฺข__ณานิ ปสฺสนฺโต ขนฺธานํ อุทยพฺพเย1ปสฺสตีติ วจนเภทํ อกตฺวาว วุตฺตํ ฯ [265]] อุปฺปตฺติกฺขเณเยว หีติ หิสทฺโท เหตุอฏฺโฐ ฯ ยสฺมาอุปฺปาทกฺขเณเยว นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ ภงฺคกฺขเณเยว จ วิปริณาม__ลกฺข__ณํ1. ม. อุทยพฺพยํ.

มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทส วณฺณนา สภาว__ลกฺข__ณมฺปีติ อุทยพฺพยทสฺสเนน น เกวลํ อนิจฺจทุกฺขลกฺ-ขณเมว อถโข ปฐวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิสญฺญิตํ สภาวสงฺขาตํ__ลกฺข__ณมฺปิ ปาตุภาววิทฺธํ1 สภาวาวจฺฉินฺนํ ปากฏํ โหติ ฯ เตนาหอุทยพฺพยปริจฺฉินฺนาวโพธโตติ ฯ สภาว__ลกฺข__เณติ สภาวสญฺญิเต__ลกฺข__เณ ตํตํธมฺม__ลกฺข__เณ2 ฯ สงฺขต__ลกฺข__ณสฺส ตาวกาลิกตฺตมฺปีติอุปฺปาทาทิสงฺขต__ลกฺข__ณสฺส อุปฺปาทกฺขณาทิปริตฺตกาลิกตาปิ ขณนฺ-ตรานวฏฺฐานโต ตสฺส ฯ เตนาห อุทย__ลกฺข__เณติ อาทิ ฯ อุทยพฺพย-มตฺตคฺคหณญฺเจตฺถ อุทยพฺพยทสฺสนวเสเนว อิมสฺส ญาณสฺสปวตฺตนโต น ฐิติกฺขณสฺส อภาวา ฯ น เกวลญฺจ นิจฺจนวา อถโข ปริตฺตกาลฏฺฐายิโน ฯ กถนฺติอาห สุริยุคฺคมเนติ ฯ ตตฺถ อุทเก ทณฺเฑน กตเลขา อุทเกทณฺฑราชิ ฯ อุสฺสาวพินฺทุอาทโย ปญฺจ กิญฺจาปิ อุตฺตรุตฺตริอติปริตฺตฏฺฐายิภาวทสฺสนตฺถํ นิทสฺสิตา ตถาปิ เต ทนฺธนิโรธาเอวนิทสฺสิตา ตโตปิ ลหุตรนิโรธตฺตา สงฺขารานํ ฯ ตถา หิ คมนสฺ-สาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺฐูปริยาเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ ปาเทจ พนฺธขุรธาราสนฺนิปาตโตปิ สีฆตโร รูปธมฺมานํ นิโรโธ วุตฺโตปเคว อรูปธมฺมานํ ฯ น เกวลํ นิจฺจนวา นาปิ ปริตฺตกาลฏฺฐายิโนวอถโข อสารา ฯ กถนฺติ อาห มายาติอาทิ ฯ มายาทโย หิมณิอาทิวเสน ทิสฺสมานา อตํสภาวตาย อสารา ฯ ตตฺถ มนฺโตสถภาวิตา อินฺทชาลาทิกา มายา ฯ มิคตณฺหิกา1. ม. ปากภาววิทฺธํ. 2. ม. ตํตํธมฺมานํ ส__ลกฺข__เณ.

วิสุทฺธิมคฺค สํวณฺณนายํเวทนาติอาทินา จ วิสุํ วิสุํ กตฺวา ฯ ฆนวินิพฺโภเค กเตติ สมุหฆเนกิจฺจารมฺมณฆเน จ ปเภทิเต ฯ ยา เหสา อญฺญมญฺญุปตฺถทฺเธสุสมุหิเตสุ1 รูปารูปธมฺเมสุ เอกตฺตาภินิเวสวเสน อปริมทฺทิตสงฺขาเรหิคยฺหมานา สมุหฆนตา ตถา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ กิจฺจเภทสฺสสติปิ จ ปฏินิยตภาเว เอกโต คยฺหมานา กิจฺจฆนตา ตถา สารมฺ-มณธมฺมานํ สติปิ อารมฺมณกรณเภเท เอกโต คยฺหมานา อารมฺ-มณฆนตา จ ตา ธาตูสุ ญาเณน วินิพฺภุชฺชิตฺวา ทิสฺสมานาหตฺเถน ปริมชฺชิยมาโน เผณปิณฺโฑ วิย วิลยํ คจฺฉนฺติ ฯ ยถา-ปจฺจยํ ปวตฺตมานา สุญฺญา เอเต ธมฺมา ธมฺมมตฺตาติ อนตฺต__ลกฺข__ณํปากฏตรํ โหติ ฯ เตน วุตฺตํ นานาธาตุโย ฯเปฯ อุปฏฺฐาตีติ ฯ ธุวภาวปฏิกฺเขปโต น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ ขนฺธปญฺจกํ ฯ ยถาห ฯรูปํ โข ราธ อนิจฺจํ เวทนา ฯ สญฺญา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺญาณํ อนิจฺ-จนฺติ2 ฯ ตตฺถ การณํ วทนฺโต อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวาติ อาห ฯอุปฺปาโท นิพฺพตฺติ__ลกฺข__ณํ วโย วิปริณาม__ลกฺข__ณํ อญฺญถตฺตํ ชราเตสํ ตพฺภาวโตติ3 อตฺโถ ฯ หุตฺวา อภาวโตติ อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺ-สนโต ฯ เอตฺถ จ ปุริเมน ชาติชรามรณสพฺภาวโต อนิจฺจนฺติทสฺเสติ ทุติเยน ปากภาววิทฺธํสาภาวโต ฯ ยสฺส ภาเวน ขนฺธปญฺจกํอนิจฺจนฺติ วุจฺจติ ตํ อนิจฺจ__ลกฺข__ณนฺติ ทสฺเสตุํ อุปฺปาทวยญฺญ-ถตฺตนฺติ อาทิ วุตฺตํ ฯ เตน หิ ตํ อนิจฺจนฺติ __ลกฺข__ิยติ ฯ อาการ-1. ม. ลมุทิเตสุ. 2. สํ. ขนฺธวาร. 17/240. 3. ม. สพฺภาวโตติ.

ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทส วณฺณนาวิกาโรติ อาการวิกติ ฯ อภาวากาโร หิ วิกติรูเปน ลพฺภติวิรูปตฺตา น อุปฺปาทากาโร ฯ อาการวิกาโรติ วา อาการวิเสโส ฯหุตฺวา อภาโว หิ ปากภาวโต ภินฺโน วิทธํสาภาวตฺตา ฯ ตตฺถ จอนิจฺจ__ลกฺข__ณํ นิรุฬฺหํ ฯ อนิจฺจากาโร หิ ทุกฺขานตฺตากาเรหิ วิยอุปฺปาทาการโต จ วิสิฏฺโฐ ฯ ตถาหิ สทฺทสฺส วิทฺธํสาภาโวสงฺขตภาเวนปิ สาธิยติ ฯ สงฺขตภาโว จ อตฺถโต อุปฺปาทวนฺตตา ฯอุปฺปาโท จ ปากภาวสาธิตา ธรมานาวตฺถา ฯ อิมินา นเยนทุกฺขานตฺต__ลกฺข__ณานิ เวทิตพฺพานิ ฯ อปิจ ยถา นิจฺจปฏิกฺเขปโตอนิจฺจนฺติ นิจฺจาการปฏิกฺเขปโต ยถาวุตฺโต อภาวาการสงฺขาโตอนิจฺจากาโร อนิจฺจ__ลกฺข__ณํ เอวํ สุขปฏิกฺเขปโต ทุกฺขนฺติ สุขาการ-ปฏิกฺเขปโต อภิณฺหปติปีฬนาการสงฺขาโต ทุกฺขากาโร ทุกฺข__ลกฺข__ณํตถา อตฺตปฏิกฺเขปโต อนตฺตาติ อตฺตาการปฏิกฺเขปโต อวสวตฺตนา-การสงฺขาโต อนตฺตากาโร อนตฺต__ลกฺข__ณนฺต ทฏฺฐพฺพํ ฯ อิเม1ตโยปิ อาการา อสภาวธมฺมตฺตา ขนฺธปริยาปนฺนา น โหนฺติ ฯ ขนฺเธหิ วินาอนุปฺปลพฺภนียโต ขนฺธวินิมุตฺตาปิ น โหนฺติ ฯ ขนฺเธ ปน อุปาทายโวหารวเสน ลพฺภมานา ตทาทีนววิภาวนาย วิเสสการณภูตา ตชฺชาปญฺญตฺติวิเสสาติ เวทิตพฺพา ฯ ตยิทํ สพฺพมฺปีติ ยถาวุตฺต__ลกฺข__ณตฺตยญฺเจว __ลกฺข__ิตพฺพญฺจขนฺธปญฺจกํ ฯ อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาเณน ยถาวสรสโต สลฺลกฺเขตีติอิทํ ตทตฺเถ ตพฺโพหารวเสน วุตฺตํ ฯ อุทยพฺพยญาณตฺถํ หิ __ลกฺข__ณา-1. ม. เตยิเม.

ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทส วณฺณนาจตุตฺถมคฺคกิจฺจํ ฯ สจฺฉิกตนฺติ อิมินา ปฐมผลกิจฺจํ ฯ ผุสิตนฺติ อิมินาเสสผลทฺวยกิจฺจํ ฯ อิติ ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส มคฺคผลญาณพฺยาปาร-ทสฺสนานิ อิมานิ ปทานีติ วทนฺติ ฯ อิตเรสูติ สทฺธานุสารีอาทิปเทสุ ฯ สทฺธํ อนุสรตีติ อาคม-นียฏฺฐาเน ฐิตํ สทฺธํ อนุคจฺฉติ ฯ ยถา สา ติกฺขา สูรา อโหสิมคฺคกฺขเณปิ ตทนุรูปเมว ปวตฺเตตีติ อตฺโถ ฯ สทฺธาย วาอนุสรตีติ สทฺธาย การณภูตาย สจฺจปฏิเวธสฺส อนุรูปํ สรติ คจฺฉติปฏิปชฺชตีติ อตฺโถ ฯ ทฺวีหิปิ อตฺถวิกปฺเปหิ สทฺธาย อธิมตฺตตํเยววิภาเวติ ธมฺมานุสารีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย ฯ อุภโตภาค-วิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ เทฺว วาเร วิมุตฺโต รูปกายโตนามกายโต จ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ วิมุตฺโตติ อตฺโถ ฯอรูปชฺฌาเนน รูปกายโต จ นามกาเยกเทสโต จ วิมุตฺโต อริยมคฺเคนนามกายโต วิมุตฺโตติ อุโภหิ ภาเคหิ ภาเคหิ เทฺว วาเร วิมุตฺตตฺตาอุภโตภาควิมุตฺโต ฯ ปชานนฺโต วิมุตฺโตติ ปฐมชฺฌานผสฺเสน วินาปริชานนาทิปฺปกาเรหิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโตเตสํ กิจฺจานํ มตฺถกปฺปตฺติยา นิฏฺฐิตกิจฺจตาย วิเสเสน มุตฺโตติวิมุตฺโต ฯ อยํ ปเนตฺถ นิปฺปริยายโต สงฺเขปกถา ฯ ยสฺส อนิจฺจาการโตวุฏฺฐานํ โหติ โส อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยสฺส ติกฺขภาเวนปฐมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม โหติ มชฺเฌ ฉสุ ฐาเนสุสทฺธาวิมุตฺโต ฯ อคฺคผ__ลกฺข__เณ ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหติ ฯ

ญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทส วณฺณนาอุฏฺฐหติ จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ นิพฺพานเมว วาสจฺฉิกโรตีติ โพธีติ วุจฺจติ อริยสาวโก ตสฺส โพธิสฺส พุชฺฌนก-สตฺตสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา ฯ นิยฺยานิกฏฺเฐนาติ วฏฺฏโตนิสฺสรณฏฺเฐน ฯ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธ ฯ [330]] จุทฺทสวิเธนาติ อานาปานอิริยาปถจตุสมฺปชญฺญ-ปฏิกูลมนสิการธาตุมนสิการปพฺพานิ นวสีวถิกปพฺพานิ จาติ เอวํจุทฺทสวิเธน ฯ กายํ ปริคฺคณฺหโต จ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ลพฺภติน เวทนาทโย ปริคฺคณฺหโต ฯ เอโส นโย เสเสสุปิ ฯ สุขํ เวทนนฺติ-อาทินาติ วา สามิสนฺติอาทินาติ วา นิรามิสนฺติอาทินาติ วาติ เอวํนววิเธน ฯ สราคสโทสสโมหสงฺขิตฺตมหคฺคตสมาหิตสอุตฺตรวิมุตฺต-ทานํ สปฏิปกฺขานํ วเสน โสฬสวิเธน ฯ นีวรณุปาทานกฺขนฺธายตน-โพชฺฌงฺคสจฺจปพฺพานํ วเสน ปญฺจวิเธน ฯ อิมสฺมึ อตฺตภาเวติปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตภาเว ฯ อนุปฺปนฺนปุพฺพนฺติ อตฺตโน อภูตปุพฺพํ ฯปรสฺส อุปฺปนฺนํ อกุสลํ ทิสฺวา ตนฺนิมิตฺตญจ วธพนฺธารหาทินฺติ1อธิปฺปาโย ฯ ตสฺสาติ ตาทิสสฺส ฯ ภวติ หิ ตํสทิเสปิ ตพฺโพหาโรยถา ตานิเยว โอสถานีติ ฯ ตสฺส ปหานายาติ เอตฺถาปิ เอเสวนโย ฯ ฌานวิปสฺสนา อิโต อญฺญสฺมึ อตฺตภาเว อุปฺปนฺนปุพฺพาปิสิยุนฺติ วุตฺตํ อิมสฺมึ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนปุพฺพนฺติ ฯ ฉนฺทิทฺธิปาท-สมฺมาวาจานํเยว คหณํ ฯ เตสุ วุตฺเตสุ เสสิทฺธิปาทเสสวิรติโยอตฺถโต วุตฺตาว โหนฺตีติ __ลกฺข__ณหารวเสน อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ1.ม. วธพนฺธารหาทีนีติ. [↗]] ** </li></ul></div></div>